Dưới đây là nội dung tham luận:

Trong tay chúng tôi là cái điều khiển tivi, khoảng 70 kênh truyền hình có thể lựa chọn trong đôi phút. Thế nhưng đôi mắt chúng tôi vẫn trông đợi, vẫn dõi theo màn hình VTV1 bởi ở đó chỉ riêng những câu chuyện mà nhà đài gọi là phóng sự đã kể cho chúng tôi rất nhiều sự kiện, hiện tượng, vấn đề cũng như những cảnh ngộ mà trong con mắt người xem thật sự là NÓNG BỎNG, KHÁCH QUAN và chứa chan CẢM XÚC.

Những câu chuyện kể về gì ?

Chỉ mười tháng đầu năm nay, do công việc, chúng tôi đã di chuyển đến 20 nơi xa Hà Nội. Ở đó hoặc là không có chuyện gì hoặc là chúng tôi không thể nhìn ra hay chỉ mơ hồ nhận thấy dẫu đối mặt hàng giờ với câu chuyện. Thế nhưng nếu chỉ ngồi trước màn hình VTV1 một tuần thôi thì từ Thời sự, Chào buổi sáng, Bản tin tài chính  đến Lục lạc vàng …đã có thể được xem vài chục câu chuyện. Cánh rừng gỗ nghiến Bắc Kạn hay rừng Quế Phong Nghệ An bị triệt hạ, trường học ở Lào Cai trẻ em oằn người với những chiếc can cõng nước, mênh mông ao cá An Giang bị bỏ không, xóm dân tiều tụy cách Phú Mĩ Hưng vài cây số, cái nhãn hàng bao bì dối người sử dụng, thị trường vàng làm dân vàng mắt, cách làm tranh đốt gỗ thú vị, những con rắn hãi hùng ngoan ngoãn trong Đền ở Penang (Mã Lai), niềm vui của cộng đồng người Việt ở Séc sắp được công nhận là dân tộc ở nước này, …rất nhiều và rất nhiều những câu chuyện mà người xem chỉ có thể tìm thấy ở VTV1. Nói cách khác trong mặt bằng thông tin bằng hình đương đại  ở nước ta, VTV1 là địa chỉ duy nhất nếu khán giả muốn xem những câu chuyện như thế .

Tuy nhiên khán giả cũng xin được phép trông đợi nhiều hơn những câu chuyện ở những địa phương khác trong nước  hoặc ở những khu vực, vùng lãnh thổ, quốc gia khác ngoài Đông Nam Á, Tây Âu.

VTV1 kể chuyện thế nào?

* Ba tiêu chí hàng đầu cho tin bài hiện đại: Đem lại lợi ích cho công chúng, Gần gũi với công chúng, Có khả năng tác động đến đông đảo công chúng.

1. Những câu chuyện đó hoặc do chính tình tiết của chúng hoặc do cách làm của nhà đài (sẽ nói đến ở dưới) hoặc nhờ cả hai, trong nhiều trường hợp đã làm bừng nên cảm xúc nóng bỏng, gai góc, trớ trêu, thú vị, ngạc nhiên, lo âu …và trông đợi một chút tia sáng nào đó sẽ tới. Thậm chí với một số câu chuyện, VTV1 đã lấy được nước mắt của người xem (dẫu nhà đài không muốn thế): hình ảnh những học trò bé bỏng ở Lào Cai giơ cao dốc ngược những chiếc can ở sân trường vừa ngồ ngộ vừa chua chát làm người xem không thể cầm lòng. Lục lạc vàng mỗi tối chủ nhật khiến bữa cơm tối từng nhà khán giả phải  “chan đầy nước mắt” bởi “đời quê sao quá mong manh”.

Hai chuyên gia khoa học cao niên chung nhau một máy tính cũ trong Viện nghiên cứu là hình ảnh biết nói . Nó khiến bất kì ai đã ăn học tử tế , mong phụng sự khoa học  đều nghẹn đắng , xót xa và quan ngại cho tương lai khoa học nước nhà …

Nhiều câu chuyện đã gợi ra những lợi ích thiết thân cho người xem. Đó có thể là cảnh báo, là những băn khoăn giúp người tiêu dùng tỉnh táo. Đó là những mâu thuẫn được trỏ ra trong câu chuyện về chính sách mà người dân khi xem cũng ngộ được và phần nào tìm ra quyết định cho chính mình  (về kinh tế, về sức khỏe bệnh tật, về đi lại, về  học hành…). Dẫu xa gần với người xem nhưng rặt là những thứ dân cần, và thế nên người xem chúng tôi không mấy khi bỏ lỡ những câu chuyện nhà đài phát sóng .

Về phương diện này, chúng tôi nghĩ rằng VTV1 đã thành công.

2. Hầu hết các câu chuyện mà VTV1 kể đều khu trú vào những chuyện rất nhỏ. Nói theo cách nói chuyên môn là đề tài rất hẹp. Chính đề tài hẹp đã là yếu tố giúp khán giả dễ xem bởi người xem không bị đưa vào ma trận và không bị cảm giác xem những thứ chung chung to tát, quá xa xôi và nhàm chán. Hơn nữa chính chuyện nhỏ mới dễ kể trọn vẹn trong vài ba phút và người xem nhận rõ nhà đài muốn nói gì với chúng tôi. Thời lượng của hầu hết các câu chuyện đều khoảng 3 phút – 3 phút rưỡi hoặc trên một chút. Đây là một thời lượng khôn ngoan bởi dài hơn người xem không muốn ngồi lại lâu dù chuyện hay thế nào, nhất là trong bối cảnh thông tin dư dả như hiện nay; ngắn hơn thì khó sản xuất bởi kể câu chuyện bằng hình trọn vẹn dưới ba phút là thách đố quá lớn. Thời lượng này dù chỉ là hình thức nhưng nó đã đánh dấu bước tiến quan trọng từ làm phóng sự truyền thống sang hiện đại của VTV1 .

Tuy nhiên vẫn có những phóng sự trên 4 phút thậm chí trên 5 phút (Cẩn trọng với ván sàn …4’47’’; Tin nhắn rác 5’55’’; Thị trường vàng trong nước 4’55’’ ; Phá rừng ở Quế Phong 5’92’’…)

3. Quan trọng hơn thời lượng, phần lớn những câu chuyện kể của VTV1 đều có kịch tính. Và đây chính là linh hồn của phóng sự. Nói cách khác người xem hễ thấy nói đến phóng sự là người ta chờ đợi kịch tính hay chú tâm xem tính vấn đề của câu chuyện là gì. Câu chuyện nuôi cá tra ở An Giang Người nuôi vẫn phải trả tiền thức ăn , trong khi tiền cá thì bị nợ, không bán cá thì cá to quá lứa, ngân hàng không cho vay, nhà máy thức ăn xuống cấp, lỗ 15 tỉ / năm , 80 % diện tích ao phải bỏ…Câu chuyện Đổi mới cơ chế tài chính cho nghiên cứu khoa học: P/V thứ trưởng: nhà khoa học phải nói dối, câu hỏi vì sao trong dẫn hiện trường của PV càng đẩy kịch tính lên cao. Câu chuyện Nguồn nước có phải nguyên nhân gây ung thư : Giám đốc Sở Công nghệ cười chua xót, Giám đốc Sở tài nguyên trỏ sang Sở Y tế, Sở y tế im lặng…Câu chuyện người Nhật nhặt rác ở Hồ Gươm: Hình ảnh tương phản kịch tính: ông Nhật cúi nhặt rác, mấy bà trung niên VN ngồi ghế đá cười và than xấu hổ. Câu chuyện trồng dâu dệt lụa ở Lâm Đồng: phá dâu trồng cây khác, nghề truyền thống và thương hiệu nay còn đâu?. Câu chuyên trẻ Lào Cai đi học mang theo can: hình ảnh học trò không phải là chiếc cặp sách mà lại là cõng can lấy nước, học trò bé nhỏ giữa rừng núi bao la. Câu chuyện xóm dân cô lập giữa Sài Gòn đô hội: dân đi bằng ghe vào phố và trẻ đi học đường sá lầy lội. Câu chuyện Phá rừng đầu nguồn làm thủy điện, Triệt hạ rừng ở Bắc Cạn, Nghệ An, Thu mua lá điều khô, Bạo hành trẻ em ở Ninh Thuận, Thực phẩm sạch có được ăn sạch ?, Cẩn trọng với gỗ ván sàn không rõ nguồn gốc, Nhãn /bao bì sản phẩm …nhiều phóng sự cuốn người xem chính bằng kịch tính như thế .

– Tuy nhiên có một số phóng sự nhàn nhạt do thiếu kịch tính.

4. Có một vài câu chuyện VTV1 kể mà người xem xem rồi băn khoăn không rõ nhà đài định nói gì. Khán giả không hiểu góc tiếp cận và ý đồ của câu chuyện.

5. Người xem cũng đôi khi chưa rõ rằng câu chuyện được kể thực sự là có tính vấn đề  hay nó chỉ như một cái tin dài có thêm một hai trả lời phỏng vấn?

6. Cùng với kịch tính là hình ảnh. Trong nhiều phóng sự VTV1, cảnh quay thật tuyệt vời. Đây là những hình ảnh nói lên được ý nghĩa của câu chuyện và giúp kể chuyện bằng hình rất tốt. Xem phóng sự của VTV1 gần đây, khó có thể quên được khá nhiều hình ảnh rất ấn tượng, chẳng hạn: vài chục người dân tội nghiệp ngồi trong lán trại và  hình cận cái loa phát thanh, cảnh người len lén nhòm qua khung cửa sắt trong câu chuyện giải phóng mặt bằng làm đường ở Phúc Yên (khúc kịch tính ), hàng trăm học trò cầm can giơ cao ở sân trường (khúc kịch tính ), một người dân Lâm Đồng lụi cụi cắt những thân dâu nhỏ mà tiền cảnh là những cây dâu lớn đã bị đốn ngang thân như đâm nát trời chiều, hai ông cháu tát nước đò rách lúc chạng vạng ở xóm dân cô lập giữa Sài Gòn ( khúc kết câu chuyện ), mình mấy thâm tím của đứa trẻ ở Ninh Thuận ( khúc chạm của câu chuyện ) …

Người xem chúng tối cũng lấy làm thích thú khi được xem những thước hình quay lén rất giá trị trong nhiều phóng sự. Chúng có tính xác tín cao và mang nhiều thông tin. Khán giả không chỉ được như tận mắt chúng kiến mà vừa xem vừa ngầm thán phục người quay camera. Cảnh quay trong câu chuyện phá rừng ở Nghệ An hay tin nhắn rác… là như thế.

Tuy nhiên , có lẽ với  kíp sản xuất phóng sự thì việc nghĩ bằng hình và lên đề cương hình vẫn là những thao tác không thể bỏ qua. Người quay camera cần hiểu ý đồ của phóng viên và người dựng hình cũng nên nắm vững nội dung và ý đồ câu chuyện để dựng hình tốt.

7. Lời dẫn của hầu hết các câu chuyện kể trên VTV1  là tốt. Tốt bởi vì: dẫn dắt khéo, gợi tò mò và khơi gợi lợi ích cho người xem, đôi khi đã định vị cảm xúc ( của nhân vật trong câu chuyên hoặc của chính tác giả ). Tuy nhiên cũng còn số ít lời dẫn đã cố gắng viết ngắn nhưng không thật hay. Hình như tác giả chưa gia công cho phần này. Trong khi về tâm lí, chúng tôi ít hài lòng với lời dẫn thì cũng đồng nghĩa với việc tắt TV hay chuyển kênh. Câu chuyện hay phía sau đã không có công chúng.

Một số lưu ý về viết lời dẫn (kể cả dẫn tin, nhưng xin không nói về tin ở đây ). Hầu hết lời dẫn đều rất dài: 33’’ (Cẩn trọng với ván sàn …; Nhãn / bao bì sản phẩm …), 32’’ (Lựa chọn thực phẩm sạch..Phá rừng đầu nguồn …); 39’’ ( Người nước ngoài nhặt rác ) trong khi cả câu chuyện có 3’54’’. Cá biệt có lời dẫn dài đến 42’’ (Cảnh báo thuốc giả…, Triệt hạ rừng ở Nghệ A …). Có phóng sự dùng hai người nói lời  dẫn. Chúng tôi hiểu đây là cách làm mới nhưng vấn đề là cách mới có đồng nghĩa với hiệu quả khi mà người xem chờ mãi không thấy câu chuyện trong khi vẫn phải nhìn hai người dẫn chương trình giao đãi. Lời dẫn dài cũng có nghĩa là người dẫn chương trình (Anchor) phải xuất hiện lâu trước công chúng trong một chương trình / bản tin. Hình ảnh Anchor có khích lệ và hấp dẫn đến đâu nhưng đối diện quá lâu và quá nhiều (ngày này tháng khác) với khán giả thì họ cũng sẽ thấy nhàm chán. Đáng bàn hơn là sau khi nghe xong lời dẫn, khán giả chúng tôi có thể tắt TV hoặc chuyển kênh được rồi vì nghe xong lời dẫn đã biết tất cả những gì của câu chuyện,  không cần phải xem nó ở phía sau nữa. Một số lời dẫn không khích lệ hay gợi được tò mò cho người xem, thậm chí như một tin chay trước một câu chuyện bằng hình .

Chúng tôi đem ý tưởng này hướng dẫn một nhóm SV (Nguyễn Vân nhóm trưởng)  khảo sát một số bản tin thời sự trong vài tháng gần đây, trên 300 người xem VTV1:

Trung bình Anchor có mặt từ 15-23 lần để dẫn, chiếm 12, 5 % tổng thời lượng một chương trình. Tỷ lệ này khiến thời gian xem hình ảnh ngoài đời  bị giảm xuống, trong khi người xem lại chờ đợi xem những hình ảnh này nhiều hơn.

Ông bà thích xem người dẫn xuất hiện nhiều hay thích xem nhiều hình ảnh thực tế?

– Thích xem và nghe BTV nói nhiều hơn: 21%

– Thích xem hình ảnh thực tế hơn: 72,7%

– Ý kiến khác: 4,7% (Cả hai phương án 1 và 2)

(1,6% người không trả lời do không xem)

8. Cách kể của VTV1 về căn bản là dễ xem, dễ theo thõi. Nói cách khác cấu trúc các câu chuyện đều khá rành rẽ. Thế nhưng hình như nhà đài vẫn ưa lối kể bắt đầu bằng trường hợp ( anh này/chị kia/doanh nghiệp này/công ty kia…) Cách này có lợi thế nhưng với nhiều câu chuyện lại không ổn bởi 1 hoặc 2 trường hợp/tổng thể phạm vi xã hội là một xác suất quá thấp. Hơn nữa nhiều khi trường hợp chưa hẳn đã là bối cảnh. Người xem xem câu chuyện không rõ bối cảnh thì hơi khó xem. Thế nên câu chuyện khó có sức thuyết phục.

Một số góp ý về đoạn kết của phóng sự trên VTV1.

9. Khi kể chuyện bằng hình và lời , hình như lời vẫn đang dư dả quá và hình về chi tiết chưa thật nhiều

Đặc biệt khi xem phóng sự , người xem được nghe quá ít những thanh âm hiện trường. Nếu có tiếng xạc xào của lá điều khô, tiếng nước chảy từ chiếc can nhựa, tiếng sóng ì oạp vỗ bờ… thì những câu chuyện về thu mua lá điều khô, nguồn nước gây ung thư hay rác ở bãi biển Khánh Hòa… sẽ thật sự không chỉ cho người xem thấy mà còn đưa người xem đến.

Về phương diện này, người xem mê mệt với những câu chuyện mà NHK hay kể. Những thanh âm của tạo vật và thao tác nói thay lời. Chúng tinh khôi và lay động, mang tải nhiều thông tin mà không hề ồn ã. Thế nên các nhà sản xuất truyền hình ở Mĩ mới cho rằng: Lời và âm trong sản phẩm truyền hình có sức tác động mạnh vào trung khu thần kinh người xem tới 60 % trong khi hình chỉ 40 %  dẫu là hình rất quan trọng với truyền hình.

10. Góp vào việc đưa người xem đến là cái bản đồ hay sơ đồ , hai trong số các loại  thông tin đồ hình không thể thiếu nếu muốn làm phóng sự hiện đại. Câu chuyện đền rắn ở Penang chạm ngay vào mắt khán giả khuôn hình trong đền, người xem không biết Penang ở bắc hay nam Mã Lai. Quế Phong nằm ở chỗ nào của Nghệ An, những đập thủy điện ở đầu nguồn là chỗ nào…Nhiều phóng sự liên quan đến kinh tế người xem muốn nhìn thấy các thông tin định lượng được diễn  đạt bằng bảng , đồ thị hay biểu đồ. Nghe đọc hàng loạt con số thập phân mấy chữ số chính xác đến tuyệt đối thật sự trôi nhanh và làm choáng đôi tai công chúng. Số liệu lướt qua tai không hình dung được vì “không có gì trừu tượng hơn là các con số nhất là khi nó vượt quá tầm tưởng tượng của công chúng”( Lô –ic Éc – Vu – Ê , Nhà báo Pháp nổi tiếng ). Thậm chí nhiều trường hợp, thay cho những số liệu cần yếu (chẳng hạn bao nhiêu phần trăm) là những từ “nhiều, rất nhiều, một số lượng lớn, vô cùng, cực kì…”. Cách nói này ít thuyết phục. Con số bao nhiêu phần trăm shop bán rau sạch ở HN bán rau không sạch sẽ rất cần cho người xem chúng tôi, trong khi số liệu trong câu “ Hội nghị ổn định tài chính Đông Á quy tụ hơn 400 đại biểu” không quan trọng gì với đa số công chúng.

11. Nhiều câu chuyện kể của VTV1 có giọng kể rất phù hợp với loại đề tài của câu chuyện. Chất giọng vang, nét, dễ nghe. Tuy nhiên một số giọng có vẻ không phù hợp với phóng sự nhất là phóng sự phát trong bản tin thời sự, trong khi chất giọng đó rất tốt cho văn nghệ. Một số giọng của người kể chuyện yếu, không vang, âm dẹt, thậm chí khó nghe do đặc thù phương ngữ. Một vài giọng có tốc độ đọc quá nhanh (200-trên 200 từ / phút), trong khi một số giọng khác lại nói thong thả quá làm chậm tiết tấu của câu chuyện. Cùng với giọng của người kể là lời của nhân vật được trích. Những ai đã đi làm phóng vấn thì đều có thể hiểu và chia sẻ việc tìm và mời được nhân vật phỏng vấn khó như thế nào, để có được câu trả lời tốt lại càng không phải dễ. Dẫu thế, vẫn lấy làm tiếc cho một vài câu chuyện của VTV1 với những trả lời của nhân vật rất ít thông tin, chung chung, và nhất là một số bà con nói bằng phương ngữ mấy tỉnh Quảng Bình, Quảng Nam, Quảng Ngãi…thì mặc dù chúng tôi đã xem cố ý nhưng cũng không nghe được hết họ nói gì .

– Có câu chuyện rồi , nhà đài nên kể vào lúc nào ?

– Có nên kể lại câu chuyện đã phát sóng ?

Một khối lượng rất lớn các phóng sự của VTV1 phát hằng ngày đã cuốn người xem  theo thời cuộc, theo những câu chuyện, rồi họ lại trông đợi xem những câu chuyện khác nóng bỏng, thú vị, chua xót… mà VTV1 mang đến cho họ. Tuy nhiên có khá nhiều câu chuyện trôi đi rồi , người xem  tự hỏi không rõ bây giờ chúng ra sao. Những quyết sách, quyết định, những cách giải quyết… liên quan đến những câu chuyện và nhất là nhân vật trong đó , giờ đây thế nào. Người xem trông đợi một số câu chuyện được VTV1 kể lại với kết quả hoặc hậu quả mới nhất, dẫu biết rằng để làm việc này thì không hề dễ như mong đợi. Khán giả có niềm tin vào phóng sự của VTV1./.

Vũ Quang Hào