Cho đến nay, có lẽ chẳng còn ai trong chúng ta lại phủ định vị trí, vai trò của kịch bản trong quá trình thực hiện một bộ phim bất kì nào đó, cho dù đây chỉ là một vấn đề mang tính hình thức, vì không ai có thể bắt tay vào làm phim nếu chưa có kịch bản đã được thông qua. Nhưng viết kịch bản như thế nào, hay làm thế nào để có được kịch bản, thì đó vẫn là việc đòi hỏi nhiều thời gian và giấy mực. Mà một trong những câu hỏi đầu tiên được đặt ra, cũ như trái đất, kịch bản là gì cũng không dễ có lời giải đáp. Bởi vì, thực tế đã cho thấy, có bao nhiêu người viết kịch bản, thì dường như có bấy nhiêu quan niệm về vấn đề này.

Theo trường phái điện ảnh Xô Viết và giáo trình Kịch học điện ảnh  tại trường Điện ảnh Quốc gia Matxcơva, kịch bản là một thể loại tác phẩm văn học đặc biệt, trong quá trình vận động và chuyển hóa thành một bộ phim. Có lẽ vì thế chăng, nên người ta còn gọi kịch bản điện ảnh là kịch bản văn học điện ảnh, hoặc đơn giản hơn là kịch bản văn học (scenario). Cũng theo các nhà điện ảnh Liên Xô, kịch bản là cơ sở tư tưởng và nghệ thuật của bộ phim. Nghĩa là bộ phim nào cũng đều phải dựa theo hay bắt nguồn từ cái có trước – là kịch bản, với nội dung, tư tưởng và giải pháp nghệ thuật được trình bày trong đó. Không thể nào có chuyện, từ kịch bản ca ngợi phẩm chất người anh hùng giữa đời thường lại dẫn đến một bộ phim nói về mối tình đầu thơ mộng của tuổi học trò được. Nếu muốn làm như thế, người ta chỉ có một cách thôi, là viết kịch bản hoàn toàn khác.

Bỏ qua những tranh luận không dễ tìm ra hồi kết này, chúng ta có thể đến với một định nghĩa đơn giản hơn: Kịch bản là một loại văn bản được viết ra với mục đích để làm phim. Như vậy cũng có nghĩa là, nếu không phải được viết ra với mục đích để làm phim thì đó sẽ không phải là kịch bản (tất nhiên, ở đây không nói đến kịch bản sân khấu hoặc cái gì đó khác). Điều này đúng về mặt nguyên tắc, đối với cả phim truyện và phim tài liệu. Song le, do những đặc thù của từng nhóm thể loại khác nhau, nên quá trình viết kịch bản phim tài liệu cũng có những khác biệt nhất định so với phim truyện.

Thông thường, trước khi bắt tay vào viết một kịch bản phim tài liệu, người ta phải xác định đề tài, chủ đề, sưu tầm tài liệu, tư liệu, gặp gỡ nhân vật, v.v. Đây là khâu chuẩn bị rất quan trọng, qua đó người viết mới biết được mình có những gì, có thể viết được cái gì, liệu có được chấp nhận hay không. Trên cơ sở đó, tác giả sẽ làm đề cương hoặc viết kịch bản, hoặc thôi, chuyển sang đề tài khác. Lí do, có rất nhiều: những yêu cầu về mặt chính trị, nhiệm vụ thông tin tuyên truyền trong từng thời điểm, những yếu tố về kinh tế, kĩ thuật, tính khả thi… Bên cạnh đó, còn cả lí do này nữa, liệu nhân vật dự kiến ấy có chấp thuận vào phim hay không? Thực tế đã cho thấy, không phải ai cũng sẵn sàng “lên màn ảnh” theo yêu cầu của những người làm phim tài liệu. Mà nếu chưa được sự chấp thuận của nhân vật, thì trong kịch bản cũng không thể nói gì đến điều này.

Kế đến, người viết kịch bản phải biết tổ chức các hành động, sự việc và sự kiện cho nhân vật, thông qua câu chuyện và cốt truyện. Ví dụ, dự kiến ghi hình nhân vật ở đâu, trong trạng thái như thế nào, ông ta (hay bà ta) sẽ nói gì, gặp gỡ những ai, để làm gì… Cùng với đó, cũng phải nghĩ ngay đến kết cấu và bố cục. Không thể quên được rằng, với thời lượng khoảng trên dưới ba mươi phút (độ dài trung bình của nó), mỗi bộ phim tài liệu chỉ nên có một hai nhân vật chính, đi suốt từ đầu đến cuối phim hoặc cũng chừng ấy sự kiện được coi là quan trọng nhất. Các nhân vật khác hoặc sự kiện khác nếu có, sẽ chỉ là thứ yếu hoặc phải để dành cho một câu chuyện khác. Nếu không, tất cả sẽ bị dàn trải, mờ nhạt, không gây được ấn tượng gì rõ rệt vì tất cả không được khai thác kĩ như đáng lẽ ra cần phải thế. Người xem sẽ không hiểu tác giả, thông qua bộ phim định nói về vấn đề gì. Mà cái “vấn đề gì” ấy thường được gọi là tư tưởng chủ đề (hoặc nội dung tư tưởng) của bộ phim, một thứ thông điệp tác giả muốn gửi tới số đông công chúng, nói cách khác là khuynh hướng tác động tới toàn xã hội.

Đối với khá nhiều người viết kịch bản, tìm ra được tư tưởng chủ đề của bộ phim tương lai là đã thành công một nửa. Nhưng điều này không phải lúc nào cũng đúng bởi còn phải làm sao thể hiện được nó lên trên mặt giấy. Có một yêu cầu chung đối với cả người viết kịch bản phim truyện cũng như phim tài liệu, là phải am hiểu ngôn ngữ điện ảnh và ngôn ngữ truyền hình cùng với những đặc trưng của nó. Không thể quên được rằng, khán giả đến với màn ảnh lớn hay nhỏ, thì trước hết vẫn phải là xem rồi mới đến nghe, hoặc tiếp nhận cùng một lúc cả hai yếu tố hình ảnh và âm thanh nhằm thỏa mãn nhu cầu này. Mặt khác, nhà văn nhà báo nói chung có thể thoải mái viết thế nào tùy ý, nhưng với người viết kịch bản phim thì hãy coi chừng. Rất có thể, chỉ với vài câu phóng bút thôi, anh ta đã đẩy giám đốc sản xuất phim vào tình trạng dở khóc dở cười, vì hoặc là không thể thực hiện được theo đúng ý đồ kịch bản, hoặc sẽ phải chi rất nhiều tiền, mặc dù hiện nay kĩ xảo đã thay thế được cho nhiều cảnh quay mà trước kia là không thể. Hãy giả định là chúng ta có mấy câu sau:

“Trận đánh diễn ra vô cùng ác liệt từ sáng sớm đến đêm khuya. Hàng trăm tên địch đã bị tiêu diệt; bảy, tám máy bay của chúng bị bắn rơi. Hơn chục chiếc xe tăng và xe bọc thép bị bắn cháy, nhưng bọn chúng vẫn liều lĩnh tiến vào…”

Khoan nói đến sự hay dở, nhưng với văn xuôi hay báo chí, rõ ràng là mấy câu này hoàn toàn có thể chấp nhận được. Ngược lại, với điện ảnh hoặc truyền hình, tình hình đã khác rồi. Bởi lẽ, không dễ gì tái hiện được nội dung trận đánh diễn ra vô cùng ác liệt từ sáng sớm đến đêm khuya, cho dù có sử dụng kĩ xảo điện ảnh hoặc thay thế bằng lời đối thoại đi chăng nữa. Thêm vào đó, cứ cho là cảnh quay hàng trăm tên địch đã bị tiêu diệt không có gì là khó, nhưng còn bảy, tám máy bay, hơn chục chiếc xe tăng và xe bọc thép… thì sao? Phim truyện, được đầu tư nhiều, có thể kết hợp dùng kĩ xảo nhưng vẫn tốn rất nhiều tiền. Phim tài liệu thì không thể. Không ai dám “tái hiện” hay dàn dựng những cảnh quay như thế. Chỉ còn một cách là dùng tư liệu cũ, ít nhiều gợi nên được không khí của trận chiến, và như vậy điều này sẽ phải được ghi vào ngay trong kịch bản. Người viết phải biết chắc chắn rằng có tư liệu có thể đáp ứng được nhu cầu thể hiện nội dung này. Còn những câu chữ trên, sẽ tùy cơ ứng biến, sử dụng trong lời bình. Lại nữa, điện ảnh cũng như truyền hình đều rất kị những khái niệm thời gian không cụ thể hoặc lặp đi lặp lại, kiểu “ngày nào cũng vậy”, “hàng tuần lễ liền”, “từ sáng đến chiều”, v.v. Vì rất khó chuyển hóa chúng thành hình ảnh. Do đó, nếu lâm vào tình trạng bất khả kháng, thì đạo diễn sẽ buộc phải đi đường vòng để thể hiện những ý này.

Vậy thì có nơi nào dạy người ta về ngôn ngữ hình ảnh và cách viết kịch bản phim tài liệu không? Có chứ! Trước hết, là chuyên ngành biên kịch, trường đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội. Tiếp theo, là các cơ sở đào tạo báo chí truyền hình trong cả nước, như học viện Báo chí và Tuyên truyền, đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn,… Tùy theo chương trình đào tạo ở mỗi nơi mà thời lượng dành cho môn học nhiều hay ít.

Người viết kịch bản phim tài liệu, căn cứ vào yêu cầu cụ thể của các cơ sở làm phim mà lựa chọn hình thức kịch bản cho phù hợp. Hình thức ấy có thể giống như một bài kí báo chí; tác giả dùng ngôn ngữ tự sự, miêu tả kết hợp với trần thuật, cho người đọc dễ hình dung được những gì sẽ diễn ra trong bộ phim tương lai, các số liệu, dữ kiện v.v. Đây là hình thức được nhiều người sử dụng nhất, vì dễ viết theo thói quen, lại có thể tạo ra được những câu chuyện liền lạc, nhiều cảm xúc. Nhưng hình thức này cũng dễ đem lại cảm giác chung chung, thiếu đi những hình ảnh cụ thể vốn là thứ rất cần đối với bất kì một bộ phim nào.

Hình thức thứ hai, là chia kịch bản thành những phần khác nhau, với những tiêu đề (hay đề mục) lớn nhỏ rất cụ thể, được nhiều người dùng. Người đọc có thể biết ngay nội dung, kết cấu và bố cục của bộ phim gồm mấy phần, nhân vật và sự kiện ra sao. Hình ảnh cũng đã nhiều hơn một chút, không gian và thời gian cũng rõ ràng. Và cuối cùng, là hình thức gần giống như kịch bản phân cảnh của đạo diễn. Ở hình thức này, người viết sẽ sử dụng khổ giấy nằm ngang chia thành các cột mục cụ thể gồm: số thứ tự (các cảnh trong phim), cỡ cảnh (đặc tả, cận cảnh, trung cảnh, toàn hay viễn), thời lượng (dài bao nhiêu giây nếu là băng từ vidéo hoặc kĩ thuật số) hoặc mét (nếu là phim nhựa), nội dung (phần quan trọng nhất, chiếm nhiều chỗ nhất, chính là hình ảnh và những gì có liên quan) và ghi chú (các giải pháp kĩ thuật và nghệ thuật, yêu cầu về nhân sự và phương tiện v.v.). Với hình thức này, mọi thứ đều rất cụ thể, rõ ràng nhưng dễ đem lại cảm giác khô khan, thiếu bay bổng cho người đọc. Và cũng tùy theo yêu cầu của từng cơ sở làm phim mà rất có thể ở hình thức này kịch bản sẽ có thêm những cột mục khác.

Ngoài các hình thức nêu trên, thường gặp trong thực tế sáng tác ở Việt Nam, còn có thể kể đến hình thức hai cột được đề cập trong sách giáo khoa Báo chí truyền hình của trường đại học Tổng hợp Matxcơva (MGU). Người ta chia tờ giấy làm hai phần theo chiều dọc. Bên trái, là những câu chữ dành cho phần hình ảnh. Bên phải là đối thoại và lời bình. Rất tiếc là ở Việt Nam, dường như chẳng có ai sử dụng hình thức này trong lúc viết kịch bản phim tài liệu. Và dù thế nào chăng nữa, chúng ta cũng không thể phủ nhận thực tế, kịch bản phim tài liệu không phải là một tác phẩm văn học. Nó được viết ra chỉ với mục đích duy nhất để làm phim. Rất ít người biết đến sự tồn tại của kịch bản phim tài liệu. Đây cũng là sản phẩm chỉ được dùng có một lần. Và khi bộ phim đã ra đời thì cũng là lúc cuộc sống của kịch bản chấm dứt. Không ai sử dụng kịch bản phim tài liệu đến hai lần và giờ đây dường như cũng chẳng có ai nghĩ đến việc lựa chọn và cho xuất bản các tập kịch bản phim tài liệu, mặc dù đã có thời, người ta đã từng làm như thế.

Nguyễn Hậu