Một trong những công việc quan trọng mà những người làm phim tài liệu không thể bỏ qua, là làm thế nào cho bộ phim có được một kết cấu và bố cục phù hợp. Trong giáo trình Phim tài liệu của Trường Điện ảnh Quốc gia Matxcơva trước đây từng định nghĩa: “Kết cấu là sự hình thành và sắp xếp cho cân đối các nhân tố trong kịch bản và phim. Nó phản ánh nhận thức của người làm phim về các quy luật hiện thực khách quan được trình bày trong diễn biến của một tác phẩm cụ thể”. Vậy thì mục đích của kết cấu là gì?

Nhà biên kịch Nguyễn Hậu

Trước hết, nó phải làm rõ được tư tưởng chủ đề tác phẩm; tạo nên tiết tấu của bộ phim; phát huy tác dụng của việc bỏ qua hoặc lặp lại những chi tiết tương đồng hay đối lập; nêu bật ý nghĩa của vấn đề. Bên cạnh đó, kết cấu cũng cho thấy đặc điểm tâm lí, tính cách nhân vật; bản chất sự việc, sự kiện hoặc vấn đề và cuối cùng, tạo nên sự cân đối, hài hòa cho tác phẩm. So sánh một cách khập khiễng, mỗi bộ phim tài liệu (và các loại phim khác cũng thế thôi) giống như một ngôi nhà. Người làm phim phải bằng cách nào đó giúp cho khán giả, ngay từ những phút đầu tiên biết được ngôi nhà ấy được xây dựng để làm gì, có thuận tiện trong việc sử dụng hay không. Vì thế mà cho dù cùng chung nhiệm vụ đào tạo con người, nhưng rõ ràng ngay từ dáng vẻ bên ngoài, một trường đại học đã khác hẳn một trường trung học phổ thông; còn bệnh viện thì không thể nào giống với tòa án được. Cái “tư tưởng chủ đề” của các công trình ấy phải được thể hiện và toát ra từ những đường nét, hình khối, hành lang, đến từng ô cửa sổ v.v.

Tất nhiên, để có được một kết cấu và bố cục phù hợp cho phim, các tác giả phải vận dụng, kết hợp các yếu tố kĩ năng nghề nghiệp một cách có hiệu quả nhất thông qua việc sử dụng hợp lí số lượng các nhân vật và sự kiện; quan hệ giữa các chi tiết, sự kiện bên trong và bên ngoài nội dung của bộ phim; đảm bảo sự cân đối, hài hòa giữa độ dài thời gian diễn biến câu chuyện, dung lượng và thời lượng thực tế của tác phẩm. Chẳng hạn, với thời lượng ba mươi phút, tác giả phải tính xem nên đưa vào trong bộ phim của mình bao nhiêu nhân vật, với những sự kiện gì; có mấy cuộc phỏng vấn hay phát biểu; liều lượng tư liệu được sử dụng v.v. Nếu tinh ý một chút, chúng ta sẽ thấy ngay cả với phim truyện truyền hình nhiều tập, thì mỗi tập cũng chỉ có một vài nhân vật chính hoặc xoáy sâu vào một sự kiện hay vấn đề nào đó mà thôi. Còn lại, mọi việc như thế nào, xin mời quý vị cứ “xem hồi sau sẽ rõ”. Đến đây xin được lưu ý: hóa ra tiểu thuyết chương hồi của Trung Quốc có thể cung cấp cho chúng ta những bài học quý giá về vấn đề này.

Các nhân tố trong kết cấu phim tài liệu cũng như đối với các tác phẩm văn chương và sân khấu nói chung, bao gồm: phần mở đầu (còn gọi là phần giao đãi hay giới thiệu), phần thắt nút, phần phát triển và mở rộng, phần đỉnh điểm (hoặc cao trào) và cuối cùng là phần mở nút (kết thúc vấn đề). Có thể nói, chỉ thiếu đi một trong năm nhân tố này, bộ phim sẽ trở nên xộc xệch ngay lập tức. Nó cũng dễ gây ra cảm giác chậm chạp, rề rà, dàn trải hoặc mù mờ khó hiểu, hay ngược lại; vụn vặt, không gắn kết được trong một ý tưởng chung, thống nhất.

Phần mở đầu thường phải hết sức ngắn gọn, cô đọng nhằm thu hút sự chú ý của người xem, nhưng phải trả lời được các câu hỏi: Ai? (nhân vật ấy là ai, tuổi tác, giới tính, tiểu sử, nghề nghiệp…) hoặc cái gì? (sự kiện, sự việc chủ yếu mà bộ phim sẽ tập trung phản ánh); Ở đâu? (vị trí, địa điểm, quốc gia…); Bao giờ? (thời điểm, thời gian, thời kì lịch sử…); Tại sao? (nguyên nhân, nguồn gốc phát sinh sự kiện hoặc mâu thuẫn, xung đột…). Cuối cùng, là như thế nào? (diễn biến, phát triển của câu chuyện…).

Nha biên kịch Nguyễn Hậu trong chuyến đi thực tế tại đường Hồ Chí Minh (2009)

Phần thắt nút có nhiệm vụ rất quan trọng, là tạo ra cái cớ, hay lí do cho các nhân vật hành động. Ở phần này, trạng thái “tĩnh” giữa các nhân vật, sự kiện và sự việc bị phá vỡ, chuyển sang thế “động”. Nhân vật sẽ buộc phải hành động theo hướng mà cái nút thắt lại, và nút thắt theo hướng nào, thì hành động của nhân vật sẽ theo hướng ấy, để cuối cùng mở được cái nút ra. Phần thắt nút này không nên và cũng không thể kéo dài, vì nếu như vậy nhân vật sẽ chưa thể hành động được ngay, gây cảm giác “giậm chân tại chỗ”, khiến cho câu chuyện không thể phát triển. Tuy nhiên, trong khá nhiều trường hợp, cái nút thắt này lại được đưa vào phần mở đầu hoặc như yếu tố đầu tiên của phần phát triển và mở rộng.

Nội dung quan trọng nhất trong bất kì một bộ phim tài liệu nào cũng đều nằm trong phần phát triển và mở rộng. Ở đây, mọi va chạm, mâu thuẫn, xung đột… đều được lần lượt triển khai thông qua hành động và mối quan hệ giữa các nhân vật với sự kiện và tình huống cụ thể, trong đó phương thức hành động đóng vai trò quyết định trong việc thể hiện tâm lí, tính cách, cũng như mục đích hành vi của nhân vật. Qua từng bước phát triển, sự va chạm, đụng độ giữa các nhân vật sẽ dẫn đến những quan hệ và xung đột mới; cốt truyện nhờ vậy cũng được mở ra theo chiều rộng và bề sâu. Đối với một số thể phim tài liệu, không nhất thiết phải có xung đột, mâu thuẫn (do đó mà cũng không có cốt truyện), nhưng dù sao phần phát triển và mở rộng cũng chiếm tỉ lệ rất lớn trong nội dung tác phẩm, qua đó cho thấy tài năng sáng tạo của người nghệ sĩ, trình độ tay nghề và thậm chí là cả bản lĩnh chính trị của anh ta.

Phần đỉnh điểm còn được gọi là cao trào, trong đó mọi mâu thuẫn và xung đột đều được đẩy lên mức độ rất cao, dẫn đến tình trạng “tức nước vỡ bờ”, đòi hỏi tác giả nhanh chóng tìm cách mở nút, kết thúc vấn đề. Tuy nhiên, cần phải lưu ý phân biệt phần này với những cao trào trong từng trường đoạn, thường được giải quyết ngay để rồi lại bước sang một mâu thuẫn mới. Đây cũng là phần chứa đựng mâu thuẫn chủ yếu, chiếm vị trí trung tâm của bộ phim.

Phần mở nút (kết thúc vấn đề) có ý nghĩa vô cùng quan trọng, góp phần làm nên thành bại của tác phẩm, cho thấy một cách trọn vẹn tư tưởng chủ đề, những ý nghĩa, bài học được rút ra và cả thái độ của tác giả. Người ta có thể sử dụng cách kết thúc bất ngờ, trọn vẹn hay kết “mở”, kết “lửng”, sử dụng lời bạt hay vĩ thanh… nhưng cũng không được kéo dài, nhằm tránh đem lại cảm giác lạm dụng hay giáo huấn vụng về đối với người xem.

Với những nhân tố kết cấu như trên, các tác giả có thể tạo nên một bộ phim tài liệu theo trình tự thời gian; theo lôgíc các mối quan hệ nội tại hoặc diễn biến của các sự kiện; theo mối quan hệ nhân quả và cuối cùng, theo sự hồi tưởng hoặc suy ngẫm.

Hình thức kết cấu theo trình tự thời gian là hình thức hay gặp nhất, có thể sử dụng trong tất cả các loại phim tài liệu, vì nó có khả năng tạo ra những câu chuyện rành mạch rõ ràng theo dòng chảy của thời gian và sự kiện, qua đó làm sáng tỏ tâm lí, tính cách nhân vật cũng như bản chất của sự việc, sự kiện v.v. Vai trò của tác giả không lộ rõ, nên tính khách quan, trung thực được đảm bảo cao hơn, mà người xem cũng dễ theo dõi hơn. Chúng ta rất dễ nhận ra kiểu kết cấu này qua những bộ phim tài liệu chính luận với các đề tài về lịch sử và cách mạng, chiến tranh và hòa bình, xây dựng chủ nghĩa xã hội v.v. Tuy nhiên, nếu không cẩn thận sẽ dễ gợi nên cảm giác về một thứ biên niên sử khô khan, không hấp dẫn được ai.

Kết cấu theo lôgíc các mối quan hệ nội tại hoặc diễn biến của các sự kiện cũng gần giống như hình thức trên, nhưng ở đây các sự kiện và quan hệ, tác động qua lại giữa chúng với nhau đóng vai trò xâu chuỗi và liên kết toàn bộ nội dung câu chuyện. Hình thức này tỏ ra rất phù hợp với các thể phim tài liệu sự kiện hoặc vấn đề. Còn hình thức kết cấu theo mối quan hệ nhân quả ít được sử dụng hơn so với hai hình thức trên, vì nó dễ bị rơi vào một thứ luận đề hoặc đơn giản là minh họa cho một ý đồ sẵn có. Bù lại, cái tôi của tác giả với những nhận xét, thẩm định, đánh giá… lại dễ bộc lộ và gây được cảm xúc nhiều hơn, do đó hình thức này thường xuất hiện khá nhiều trong thể loại phim tài liệu nghệ thuật.

Cuối cùng, là hình thức kết cấu theo sự hồi tưởng hoặc suy ngẫm, thường được sử dụng trong các loại phim tài liệu chân dung, trong đó nguyên cớ hồi tưởng đóng vai trò quan trọng dẫn đến nội dung cần thể hiện. Do dòng chảy thời gian và sự kiện bị phá vỡ, nên tính kịch được tăng thêm và ý nghĩa vấn đề cũng có thể trở nên sâu sắc hơn. Nhưng nếu lạm dụng sẽ dẫn đến tình trạng câu chuyện trở nên rắc rối khó hiểu, nhất là trong những phim có nhiều nhân vật với những hồi ức khác nhau. Mặt khác, cái cớ cho sự hồi tưởng cũng phải có đủ sức nặng cần thiết, thì mới có thể thuyết phục được những người xem khó tính. Ví dụ, một cựu chiến binh đi viếng Nghĩa trang liệt sĩ Trường Sơn. Nhìn những hàng bia mộ trải dài, ông rưng rưng nước mắt, nhớ lại thời chiến đấu, hi sinh vô cùng ác liệt…

(còn nữa)

Nguyễn Hậu