Lời tòa soạn: Tạp chí Người làm báo số 367 (tháng 9/2014) giới thiệu bài của nhà báo Dư Hồng Quảng- Phó giám đốc Đài PT&TH Phú Thọ về những yêu cầu đặt ra đối với phóng sự nhiều kỳ trong các chương trình thời sự truyền hình.  Phóng sự nhiều kỳ là một loạt các câu chuyện thời sự được phát sóng truyền hình, tạo điều kiện để phóng viên từ thông tin của sự kiện ban đầu có thể kể thêm một cách sinh động hơn, đầy đủ hơn, cặn kẽ hơn về những vấn đề mà công chúng quan tâm và có ý nghĩa đối với sự phát triển của xã hội. Hôm nay, chúng tôi xin tiếp tục chia sẻ với bạn đọc về một số yêu cầu cơ bản đối với phóng sự nhiều kỳ trong chương trình thời sự truyền hình.

1. Yêu cầu về chủ đề

Trong khuôn khổ bài viết này, chủ đề được hiểu là vấn đề chủ yếu mà các phóng sự nhiều kỳ trong chương trình thời sự truyền hình đặt ra hoặc đề cập. Trả lời phỏng vấn của chúng tôi, nhà báo Nguyễn Thanh Hòa, Giám đốc Trung tâm tin tức, Đài truyền hình Tp. HCM cho rằng: “Vấn đề mà phóng sự nhiều kỳ đặt ra phải tạo thành vệt tuyên truyền đậm nét. Nếu đo được mức độ quan tâm của khán giả thì có thể phát triển phóng sự nhiều kỳ như là một mạch thông tin liên tục, cập nhật diễn tiến câu chuyện và cập nhật cả sự chú ý của dư luận”.

Vấn đề phóng sự nhiều kỳ đặt ra được công chúng quan tâm vì qua mỗi kỳ, nó đưa người ta dần đến tận cùng của câu chuyện. Ai cũng muốn được lý giải tất cả mọi ngóc ngách của câu chuyện thay vì đơn thuần đem camera gắn vào cúc áo để quay lén. Quay lén không dễ nhưng như thế vẫn dừng ở mức ghi chép bình thường. Hầu hết các ghi chép không vượt quá xa so với sự kiện mà người ta nhìn thấy. Phóng sự đúng nghĩa là phóng sự phải thêm tố chất khác. Theo nhà báo Đỗ Doãn Hoàng, Báo Lao Động, cái đòi hỏi của phóng sự phải cao hơn, phải toát lên từ sự kiện: “Phóng sự nhiều kỳ phải đạt được những điều cảm nhận, lý giải, dự báo đáng tin cậy trên nền thông tin. Nó phải phân tích được tình hình, gợi cho người ta một hướng đi từ hiện thực, tức là nó đưa ra giải pháp, nó mang tính khám phá của nhà báo. Có thể khám phá một miền đất lạ, có thể khám phá một sự kiện đang bị bưng bít, có thể khám phá một tệ nạn xã hội…”

Khi còn là Trưởng ban Thời sự, Đài THVN, nhà báo Trần Bình Minh đã từng khẳng định, trong chương trình thời sự truyền hình, “một phóng sự ngắn không phải lúc nào cũng giải quyết được vấn đề thấu đáo, mà cần phải có một loạt liên tiếp nhiều phóng sự ngắn khai thác các khía cạnh của vấn đề được nêu ra cộng với các cuộc phỏng vấn, chất vấn với những cơ quan và những người liên quan thì cuối cùng mới đi tới kết quả ”.

Như vậy, phóng sự nhiều kỳ muốn thu hút khán giả và có tác động đến đời sống xã hội thì vấn đề đặt ra phải giàu thông tin khán giả chú ý và được chuyển tải bằng câu chuyện hấp dẫn. Có câu chuyện mới lạ, độc đáo, nhưng chủ đề của nó phải là những vấn đề có tính điển hình, có tính phổ quát, tìm câu trả lời cho những vấn đề thời sự liên quan đến nhu cầu hoặc lợi ích chung của nhiều người và được đông đảo mọi người quan tâm.

2. Yêu cầu về liên kết logic giữa các kỳ

Trong truyền hình, nếu như ký sự dài kỳ liên kết với nhau bởi sự liên tưởng, dòng suy nghĩ và cảm xúc của tác giả thì phóng sự thời sự nhiều kỳ liên kết với nhau bởi logic giữa sự kiện xảy ra và vấn đề thời sự đặt ra từ sự kiện đó. Như vậy, liên kết các phần của phóng sự nhiều kỳ, về bản chất là sự liên kết nội dung. Nhưng khán giả nhận ra sự liên kết này qua việc nhắc lại, dẫn dắt, móc nối nhau bằng lời dẫn, lời bình giữa các kỳ, đó chính là hình thức kể chuyện.

Mỗi chi tiết, vấn đề đều có thể tham gia làm nhịp cầu liên kết giữa các kỳ phóng sự. Một hình ảnh ấn tượng được lặp lại hay việc xuất hiện phóng viên dẫn hiện trường ở mỗi phóng sự có thể làm cho khán giả thấy có sự xuyên suốt, đeo bám thông tin giữa các kỳ. Trong bài này, chúng ta chỉ tìm hiểu liên kết trong phần dẫn (lead), phần kết (conclusion) và phần thông tin nền tảng (background) của câu chuyện.

Điều dễ nhận thấy nhất về liên kết các kỳ là phần dẫn vào nội dung của câu chuyện. Không phải ai ngày nào cũng xem thời sự. Vì vậy, khi viết lời dẫn cho mỗi kỳ cũng cần lưu ý nhắc lại để khán giả biết sự kiện ban đầu mà từ đó câu chuyện phát triển, nhưng cũng không được lặp lại nguyên xi thông tin cũ. Câu chuyện nhất định phải có cái gì mới. Nghĩa là trong lời dẫn kỳ sau luôn bao hàm trong đó thông tin mới và thông tin bối cảnh của kỳ trước và của sự kiện nguyên gốc mà từ đó, các vấn đề nảy sinh cần giải quyết.

Một ví dụ về tin sự kiện vừa diễn ra tại Phú Thọ: “Vào hồi 10h30 hôm nay 25/6/2014, tại mỏ đá xóm Giác 1, xã Thu Cúc, huyện Tân Sơn đã xảy ra một vụ tai nạn lao động nghiêm trọng khiến hai người bị đá vùi lấp…”. Chương trình Thời sự Phú Thọ hôm sau thông tin tiếp: “Trở lại vụ sập mỏ đá vùi lấp 2 công nhân tại xã Thu Cúc, huyện Tân Sơn. Đến chiều tối qua 26/6, các lực lượng cứu hộ đã đưa được thi thể một người ra ngoài...” Như vậy, ở phần dẫn lặp lại thông tin ngày 25/6 “vụ sập mỏ đá vùi lấp 2 công nhân tại xã Thu Cúc, huyện Tân Sơn” nhưng có kèm theo thông tin mới cập nhật là “các lực lượng cứu hộ đã đưa được thi thể một người ra ngoài”.

Trong những câu chuyện nối tiếp nhau thì phần kết nhắc người xem quan tâm theo dõi tiếp kỳ sau. Câu kết thông thường: “Thông tin chi tiết, chúng tôi sẽ theo dõi và cập nhật trong các chương trình thời sự sau”. Trên thực tế, với những sự kiện bất thường, nghiêm trọng, thì mỗi chi tiết hoặc vấn đề gợi ra từ kỳ trước có thể là đề tài của kỳ tiếp theo (trong phóng sự có phóng sự). Đây được coi là kiểu kết mở, thường dùng cho những vấn đề còn chưa có hồi kết, đem đến cho khán giả tò mò, chờ đợi thông tin  được giải quyết. Và khi ấy, phần kết đòi hỏi người làm thời sự phải tự quảng bá để người xem biết trong chương trình sắp tới sẽ có nội dung gì chính yếu. Lời kết của kỳ 3 câu chuyện sập mỏ đá tại Thu Cúc phát sóng Thời sự Phú Thọ ngày 28/6 là kiểu kết gợi mở thông tin cho các đề tài tiếp theo: “Việc khai thác đá của Công ty TNHH Trần Phú có đảm bảo quy trình, quy phạm an toàn lao động hay không, nguyên nhân đang được điều tra làm rõ”.

Tác nghiệp

 Thực tế tác nghiệp cho thấy, nếu có sự kiện nóng bỏng xảy ra, việc đưa một tin không có gì khó. Nhưng có nhiều câu chuyện không đơn thuần là sự kiện xảy ra một lần mà kéo dài vài ngày, hàng tuần, thậm chí hàng tháng. Như trong sự kiện thương tâm ngày 25/6 tại mỏ đá trên đây, sau 4 ngày, gia đình và các lực lượng cứu hộ vẫn chưa tìm được thi thể nạn nhân thứ hai là người lái máy xúc. Vì vậy, mỗi kỳ sau phải nhắc lại ít nhất một đoạn của kỳ trước, đặt câu chuyện vào bối cảnh để khán giả chưa xem trước đó vẫn hiểu được, khán giả đã xem thì càng dễ tiếp nhận thông tin mới cập nhật. Kỳ tiếp theo của câu chuyện trên, phát sóng ngày 28/6 có đoạn: “Cách đây 4 ngày, vào khoảng 10h30 phút ngày 25/6, khi đang làm việc thì 2 anh Hà Văn Diện và Vi Tiến Luận đã bị đá lở vùi lấp. Người lái máy xúc là anh Vi Tiến Luận hiện vẫn chưa tìm được” .

Đoạn nhắc lại trên đây chứa đựng thông tin nền tảng (background) của sự kiện ban đầu. Nếu kỳ tiếp theo của câu chuyện đầy ắp chất liệu mới và quan trọng, cái đó phải ưu tiên lên trước, và phần thông tin nền của sự kiện ban đầu thường được để xuống phía dưới. Sau khi đã tìm thấy thi thể nạn nhân thứ hai, người xấu số đã được mai táng thì vấn đề nổi lên là vì sao xảy ra vụ tai nạn nghiêm trọng cướp đi 2 mạng sống ? Làm thế nào để phòng tránh những tai nạn tương tự ở các công trường khai thác đá trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ? Trả lời cho câu hỏi tại sao là loạt các phóng sự về quy trình khai thác, về an toàn lao động, về khởi tố điều tra đối với Giám đốc Cty TNHH Trần Phú về tội vi phạm các quy định về khai thác tài nguyên và sử dụng trái phép vật liệu nổ…Tất cả các phóng sự trên đều liên kết với nhau bởi thông tin nền tảng từ sự kiện ban đầu là sập mỏ đá vùi lấp 2 công nhân ngày 25/6/2014 tại xã Thu Cúc, huyện Tân Sơn.

Trả lời phỏng vấn của đồng nghiệp

3. Yêu cầu về dung lượng

Dung lượng thông thường được hiểu là số lượng các kỳ của câu chuyện và thời lượng của từng phóng sự ngắn trong loạt phóng sự nhiều kỳ đó. Tại Pháp, mỗi phóng sự ngắn có thời lượng tiêu chuẩn 1 phút rưỡi. Tại Đài THVN, tin thời sự thường dưới 1 phút, phóng sự ngắn thường không quá 2 phút rưỡi. Phóng sự nhiều kỳ chủ yếu gồm các phóng sự ngắn có vấn đề nên thời lượng mỗi kỳ có thể lên đến 3, 4 phút. Phóng sự nhiều kỳ thì ít nhất phải từ 2 kỳ trở lên. Trong chương trình Thời sự Phú Thọ, phóng sự nhiều kỳ có thể phát sinh từ một tin sự kiện không quá 1 phút, sau đó phát triển thành loạt phóng sự nhiều kỳ. Với sự kiện sập mỏ đá trên đây, từ ngày 25/6/2014 đến 26/7/2014, Thời sự truyền hình Phú Thọ đã phát tổng cộng 11 kỳ.

Dung lượng nếu xét về hàm lượng thông tin cũng có điều đáng lưu ý. Thông tin trong phóng sự nhiều kỳ phải phong phú, đa dạng. Thông tin nền tảng đương nhiên xuất hiện trong hầu hết các kỳ phóng sự, nhưng ở mỗi kỳ đều có cập nhật thông tin mới, góc độ tiếp cận mới, tránh trùng lặp, na ná nhau giữa các kỳ. Muốn vậy, cần tìm ra những chi tiết đắt, mới mẻ trong mỗi kỳ phát sóng. Tuy nhiên, không nên tham lam quá nhiều chi tiết bởi quá nhiều thông tin sẽ giết chết thông tin. Nhà báo Việt Cường, Ban thời sự VTV1 ví chi tiết đắt cũng quý như đặc sản. Khán giả cũng như khách đi du lịch, một hôm ăn quá nhiều đặc sản thì những ngày sau không còn món mới để khám phá.

Một yêu cầu nữa khi phát triển câu chuyện là phải đảm bảo tính chính xác, khách quan, công bằng và cân bằng của thông tin. Càng phát nhiều kỳ càng mở rộng thông tin, càng ảnh hưởng đến nhiều bên liên quan. Tổ chức phóng sự nhiều kỳ cũng như cùng tuấn mã phi nước đại, người làm báo hiệu quả là phải biết dừng cương đúng lúc, đúng chỗ.

PGS.TS Vũ Quang Hào, Trường Đại học Quốc gia Hà Nội nói: “Một khối lượng rất lớn các phóng sự của VTV1 phát hằng ngày đã cuốn người xem theo thời cuộc, theo những câu chuyện, rồi họ lại trông đợi những câu chuyện khác nóng bỏng, thú vị, chua xót…Tuy nhiên, có khá nhiều câu chuyện trôi đi rồi, người xem tự hỏi không rõ bây giờ chúng ra sao. Những quyết sách, quyết định, những cách giải quyết… liên quan đến những câu chuyện và nhất là nhân vật trong đó, giờ đây thế nào. Người xem trông đợi một số câu chuyện được VTV1 kể lại với kết quả hoặc hậu quả mới nhất.” Ý kiến này đã nói thay mong muốn của bạn xem truyền hình cả nước đối với việc đeo bám đề tài của phóng viên thời sự, một công việc khó khăn nhưng vinh quang khi tổ chức sản xuất các phóng sự nhiều kỳ cho chương trình thời sự truyền hình.

 Dư Hồng Quảng

Tài liệu tham khảo:

1. Trần Bình Minh- Mấy vấn đề của phóng sự ngắn, Tạp chí truyền hình, số tháng 9/2000.

2. Vũ Quang Hào- Chút cảm nhận riêng của khán giả về phóng sự phát trên VTV1, Tham luận tại Liên hoan Truyền hình toàn quốc lần thứ 32- Ngh