Nhà văn, nhà báo Kiều Bích Hậu

Một lần, vị Tổng Giám đốc một Tổng công ty dệt may chia sẻ suy nghĩ này với tôi, rằng anh thấy cái khác nhau rõ rệt giữa nhà báo và doanh nhân, đó là nhà báo nói mà không làm, còn doanh nhân thì làm mà không nói.

Thế rồi, một lần khác, chồng tôi làm cơm xong, bảo trẻ con giục tôi vào mâm, tôi mải suy nghĩ nên quên mất không vào, lúc anh phải tự thân tới bàn viết kéo tôi ra khỏi dòng suy nghĩ, anh hỏi, em nghĩ gì nghĩ lắm thế? Nghĩ có ra tiền không mà sao nghĩ cả ngày cả đêm. Tôi trả lời anh, suy nghĩ của em là tiền của em đấy. Chồng tôi chỉ cười bao dung mà không thèm trề môi.

Những người khác họ nghĩ về nghề nhà báo của tôi thế nào là quyền của họ.

Chọn nghề nhà báo vì tôi sướng nghề đó. Và tôi có một định nghĩa riêng cho nghề mình lựa chọn, đó là nghề được đắm say với câu chữ và nghĩ suy. Đó là nghề có thể nói và viết ra những điều ẩn sau sự kiện, những mặt khác của hiện thực và có thể mô tả tương lai. Không đơn thuần chỉ là phản ánh hiện thực. Hơn thế, đó là một công việc tìm kiếm, khai thác những điều hơn cả sự thật được nói hoặc được diễn ra.

Công việc hàng ngày của tôi không hề dễ chút nào, bởi tôi luôn phải đối diện với những cái bóng của sự thật. Bản chất của con người là lừa mị, nên họ luôn có xu hướng tạo ra những vỏ bọc khác cho sự thật, họ chối từ sự thật. Vì thế, khi hàng ngày phải tiếp xúc với những cái vỏ ấy, tôi cần tinh tường nhìn thấu qua nó để tìm kiếm sự thật, để nhìn ra cả cái ẩn sâu bên trong của sự thật, tương lai của nó. Một cách hết sức tinh tế, tôi phải biết làm sao bóc vỏ cho sự thật. Nó đòi hỏi những suy nghĩ rất ghê, nếu không, ngòi bút của nhà báo như tôi dễ rơi vào cái bẫy của thói quen lừa mị, ảo tưởng của người đời.

                                                                                   Hồ gươm xưa

Khi tôi bước chân vào nghề báo, đó là cuối năm 1993, thời điểm thể loại báo chí được bao toàn diện để phục vụ mục đích đánh bóng mạ kền của toàn xã hội nước ta đã đi vào hồi kết. Và thể loại báo chí tìm kiếm sự thật, soi xét và dự báo bắt đầu manh nha hình thành và lớn lên. Có thể ai đó nhìn ra sự nguy hiểm của nó, muốn dập nó đi, nhưng mặc cho những trở ngại, nó cứ trỗi dậy, nó vặn vẹo, nó đứng lên và bùn bụi lả tả rơi xuống. Tôi thấy mình may mắn được tham gia thời điểm chuyển mình ấy của báo chí nước nhà. Chứng kiến những cái chết, những suy tàn, những thai nghén, sinh nở và oằn oại vươn lên của những tờ báo, tạp chí.

Có những tờ báo như cái cây, chọn bám rễ vào sự thật mà sống, nhưng sự thật vẫn phải lẩn quất, ẩn trú, và nếu bộ rễ không đủ khỏe, đủ bền, thì cây sẽ không có đủ dưỡng chất, sẽ dần tàn lụi.

Có khi cơn lười nổi lên, tôi thèm được nhiều tuổi, cùng lứa với ít ra là cỡ anh Chánh Văn – từng là một ngôi sao khi làm báo dành cho lứa tuổi teen, để được cơ quan chủ quản của tờ báo bao cấp cho một ngôi nhà ở thành phố. Như thế nghĩa là, tôi sẽ vui vẻ với việc làm báo minh họa để có thể không cần đánh vật với con chữ, đau đầu tìm cách bóc vỏ cho sự thật, mà chắt ra tiền từ đó, mua xe tậu nhà. Rất mệt mỏi! Nhưng khi vượt qua cơn lười, tỉnh táo trở lại, tôi thà mệt mỏi thế này vẫn hơn. Chẳng riêng gì tôi, Mai Trang, một đồng nghiệp nhỏ hơn tôi 4 tuổi, cũng đã dũng cảm từ bỏ một chỗ làm việc ổn định (như trong mơ) tại một cơ quan báo chí tầm cỡ (do bố cô từng nhiều năm làm việc ở đó mới giữ được “một chân” cho cô ở cơ quan), chỉ vì: “Em không chịu đựng nổi kiểu làm báo cứ phải nhai lại những gì người khác cố tình mớm cho, cái kiểu hồn nhiên cắt xén copy lao động của báo bạn mà không mảy may đỏ mặt.”

Đôi khi tôi cũng “ghen” với đồng nghiệp N., cả năm chỉ cần phỏng vấn một nhân vật, mà ăn đủ cả 360 ngày. Rất kỳ lạ! Trong khi với tôi, cứ rời bút là hết tiền. Nhân vật của N., thường trở thành người anh, trở thành cái bóng mát cho cô, và cô cứ ca hát về nhân vật suốt cả năm mà không chán. Còn nhân vật của tôi, lắm khi tìm đến tôi để mắng mỏ, thậm chí lăng mạ! Tôi biết tại sao mà chẳng thể trở thành người viết giống N.

Alexis Delcambre, Tổng Biên tập trẻ tuổi của tờ Le Monde điện tử (Pháp), năm 2007 trong một lần sang thăm Việt Nam, đã chia sẻ rằng anh phải làm việc tới 16 tiếng một ngày. Áp lực này đến từ sự cạnh tranh không chỉ của các báo bạn, mà còn của chính những độc giả của báo chí. Với sự phát triển của phương tiện công nghệ thông tin hiện đại, bất cứ độc giả nào chỉ với một chiếc điện thoại thông minh, cũng có thể cho nhà báo ra rìa khi họ tiếp cận thông tin nhanh hơn, gần hơn, và họ ngay tắp lự đưa thông tin lên mạng trước cả nhà báo, không cần qua khâu kiểm duyệt mất thì giờ, mất cả tự do gần như tuyệt đối trong bình luận, và họ thu hút độc giả sớm hơn. Cơ hội “độc quyền thông tin” của nhà báo ngày càng thu hẹp. Vì lẽ đó, sự suy nghĩ của nhà báo càng cần sâu sắc hơn, nhà báo phải cật lực đào bới óc não chính mình bên cạnh thông tin tranh giành được với độc giả, để tìm ra sự thật đúng đắn nhất, đưa ra những bình luận khoa học nhất, những dự đoán thông thái nhất… Có như vậy, nhà báo mới sống sót!

Có một khoảng thời gian hai năm, tôi nắm quyền Phó Tổng Biên tập tạp chí Trí Tuệ, cái tên và tiêu chí của tạp chí nghe ra rất sang trọng. Tạp chí hồi đó chưa có Tổng Biên tập nên về mặt trách nhiệm và công việc mà nói thì tôi phải đảm đương vị trí này. Nhưng tôi đã không chịu đựng nổi những áp lực về cả kinh phí duy trì tòa soạn và chất lượng nội dung đặc thù cho tờ tạp chí Trí Tuệ, thêm những cái giá rất đắt phải trả cho sự sống còn của tạp chí, nên tôi đành để nó chết. Đó là thất bại của tôi trong việc thử sức làm quản trị tạp chí. Từ thất bại đó, tôi đi đến một lựa chọn khai thác được tiềm năng của mình hơn, đó là công việc của một nhà báo viết văn. Ngoài ra, điều này còn phù hợp với hoàn cảnh xã hội hiện nay ở nước ta, khi văn chương có thể kể tiếp cái phần của sự thật, mà báo chí qua khâu kiểm duyệt bị buộc phải cắt bỏ. Xét về mặt khoa học lịch sử, thì văn chương có quyền năng hơn báo chí trong giai đoạn này ở cánh tay dài hơn đó.

Tôi khá hâm mộ nhà văn Stieg Larsson của Thụy Điển. Ông là trường hợp hai trong một điển hình, từng làm báo, song song với việc viết văn, cũng đã giữ cương vị chủ bút một tờ báo. Có lẽ vì thế mà phong cách viết văn của ông khiến ta ngột thở vì tốc độ, căng óc vì ngồn ngộn chi tiết – một đặc điểm chỉ có được ở một nhà văn làm nghề báo. Thật đáng nể! Nhờ sự lăn lộn trong nghiệp làm báo oanh liệt, những giá đắt phải trả mà ông đã có được bộ 3 tập tiểu thuyết làm mê đắm lòng người “Millennium”. Không chỉ là một tiểu thuyết trinh thám mà mỗi trang cứ dính độc giả như keo, tiểu thuyết của ông còn dựng lên cho ta thấy cả một xã hội với nhiều tầng phức tạp, đen tối ra sao, những mối quan hệ móc ngoặc kinh tế-chính trị nhằng nhịt bẩn thỉu, những con lợn-người bệnh hoạn… và con người đã phải lặn ngụp trong đó như thế nào để hoặc chìm nghỉm, hoặc vươn lên, tỏa sáng với sức hấp dẫn đáng nể.

Cũng có lần, mệt mỏi vì sức ép của thể loại công việc “hai trong một” này, tôi thổ lộ với nhà văn Ngô Thị Kim Cúc, rằng tôi chỉ muốn bỏ phứt nghề báo, chuyên tâm viết văn thôi. Tiền ít thì ăn ít đi, chết đói sao được! Chị cười mà than, em phải giữ nghề báo mới có dày vốn sống để viết văn hấp dẫn. Nhìn mấy ông bà nhà văn già mà xem, họ chẳng làm gì ngoài viết mấy câu chuyện đơn điệu, thiếu sức thuyết phục, cứ ngồi mà phịa ra thôi, ngán không để đâu cho hết. Em định trở thành người như họ sao!?

Trở lại với những suy nghĩ của tôi-cũng là tiền của tôi. Thì trong quá khứ, hiện tại tôi đang phấn đấu biến mỗi suy nghĩ của mình thành tiền. Trở ngại lớn của một nhà báo là tôi, đó chính là những suy nghĩ miên man vô bổ, nó có sức hấp dẫn nhất định và nó lôi kéo tôi vào miền vô định, không mang lại kết quả gì cụ thể, nói tóm lại là không ra tiền. Về vấn đề này, bạn tôi, Tiến sỹ Phan Quốc Việt, từng khuyên, hãy kiểm toán suy nghĩ của mình thật triệt để.

Làm sao để biến mỗi suy nghĩ của mình thành tiền, nói cụ tỷ ra thì có nghĩa là thành bài báo để đăng, tạo dòng nhuận bút chảy vào túi tôi. Với tham vọng hơn nữa thì từ mỗi bài báo, nảy ra ít nhất là một suy nghĩ được nối tiếp ở bạn đọc, một sự thay đổi nhận thức, tiếp đến thay đổi hành vi, làm cho xã hội được cải thiện tốt đẹp hơn. Ngày này qua ngày khác, đây có thể coi là một “công nghệ” đầy thách thức đối với tôi, nghề nghiệp nhà báo viết văn của tôi.

Kiều Bích Hậu

Tapchinhavan.vn