Nhà văn, nhà biên kịch Sâm Thương
Không thể phủ nhận tiếng nói khác biệt ở mỗi vùng lãnh thổ, ở mỗi quốc gia, vì thế nên phạm vi giao tiếp của ngôn ngữ thường bị hạn chế giữa các dân tộc. Trong mối giao lưu giữa con người với con người trên bình diện thế giới, vượt qua những giới hạn của ngôn ngữ riêng biệt, loài người đã có những nỗ lực không ngừng nhằm bổ sung cho tiếng nói, phát minh ra những ký hiệu liên quan đến nghe và nhìn để làm phương tiện tiếp xúc trao đổi giữa nhau, vượt qua ranh giới quốc gia.
Với cách viết hiện nay, khi mô tả một người mà anh cho là can đảm, có thể nhà văn chỉ cần viết: “Linh là một con người can đảm..”, người đọc có thể cảm nhận ngay Linh là một con người thế nào vì đối với người đọc, tính cách can đảm sẽ được vẽ vời thêm bằng chính kinh nghiệm sống và kiến thức của mình. Nhưng đối với điện ảnh, viết như vậy thì đạo diễn và quay phim không biết phải quay thế nào, đơn giản là vì câu văn trên không có hình. Muốn quay phim được nhà biên kịch phải viết cho thấy hình và nghe tiếng, nghĩa là nhà biên kịch phải đẩy nhân vật của mình vào một tình huống để nhân vật bộc lộ tính cách mà nhà biên kịch muốn mô tả, như chúng tôi dẫn chứng sau đây:
CON DỐC- NGOẠI – NGÀY
Từ trên con dốc, một chiếc xe tải chở đá băng băng chạy xuống.
Linh đang ngược chiều từ dưới dốc đi lên. Anh vừa đi vừa cất tiếng hát nho nhỏ.
LINH
Đừng tuyệt vọng. Tôi ơi đừng tuyệt
vọng. Lá mùa . (4)
Từ trong một ngôi nhà ven đường, bất ngờ một đứa nhỏ ba bốn tuổi lững thững bước ra, muốn băng qua đường.
Trước mặt Linh, chiếc xe tải đang lao xuống.
Rất nhanh, Linh đảo người chộp lấy đứa bé, lăn người vào lề đường.
Chiếc xe vụt qua.
Linh ôm đứa bé, lồm cồm bò dậy.
Bên khung cửa,bà mẹ của đứa bé há hốc mồm nhìn ra.”
Mặt khác, việc diễn tả tư tưởng của nhân vật là một vấn đề đặc thù của kịch bản điện ảnh, điều hoàn toàn trái ngược với tiểu thuyết như Gérard Brach (Christian SALÉ,33 ) đã nói: “Trong một tiểu thuyết, các nhân vật suy nghĩ; trong một bộ phim, bạn không thể làm cho họ suy nghĩ nếu không phải qua trung gian của tiếng nói bên ngoài, nhưng cho thấy họ đang suy nghĩ…”(5)
Còn nhiều sự khác biệt nữa, William Kennedy, một nhà tiểu thuyết chuyên nghiệp và có một lần hiếm hoi đã viết kịch bản mà sau này đạo diễn Hector Babenco thực hiện thành phim Ironweed (1987). Kennedy đã từng tìm hiểu cả hai loại hình văn nghệ có liên quan đến công việc chuyển thể, nên những nhận xét của ông phản ánh đầy đủ sự khác biệt đó: “ Điện ảnh đòi hỏi sự chặt chẽ. Tiểu thuyết cũng vậy, nhưng trong tiểu thuyết có thể đưa vào những hành động phụ dông dài mà những nhà làm phim hiện đại không thể chấp nhận. Do tiểu thuyết đòi hỏi sự biểu hiện những hiểu biết sâu rộng, sự gần gũi với trí tuệ và tư duy của độc giả. Tiểu thuyết cho phép ngôn từ được dàn trải phóng túng và do đó có thể xâm nhập vào chiều sâu. Nhưng điện ảnh là sự bộc lộ trực tiếp và cuộc sống sinh động được cảm nhận trong khoảnh khắc xảy ra, nên sự rộng mở quanh co được coi là không thích hợp vì đã làm loãng và làm chệch với trung tâm chính yếu của câu chuyện” ( 6)
Nhà biên kịch Mark D. Rosenthal nhấn mạnh: “Điều khó nhất khi viết kịch bản là viết chính xác và phải rất chi tiết. Rất dễ khi nói là muốn viết cảnh rượt đuổi ở bãi biển, khi nhân vật nhận ra người bạn thân phản bội mình. Nói như vậy ai cũng có thể nói được. Nhưng cái khó là đi vào chi tiết của cảnh rượt đuổi – như là mỗi nhân vật đang làm gì, đang suy nghĩ gì, và nói gì. Nó khó vì người viết bắt buộc phải rất tỉ mỉ như là đang làm toán vậy. Tính tỉ mỉ và đi vào chi tiết là điều các nhà làm phim muốn sử dụng người viết kịch bản, chứ không phải các nhà viết văn hay gì đó. Nếu không như thế thì đâu có lí do gì các nhà làm phim trả rất nhiều tiền cho người viết kịch bản. Rất khó nếu như người viết kịch bản đi vào chi tiết khi quay phim, mà người viết phải viết ra trước.” (7)
Nói như vậy không có nghĩa tôi phủ nhận tiểu thuyết hiện đại không có những tác phẩm được viết rất nghe nhìn buộc những nhà làm phim không thể làm ngơ với nó được. Vì làm thế nào mà văn chương (tiểu thuyết) không bị tác động bởi thứ văn hóa mới, văn hóa nghe nhìn. Những tác phẩm tiểu thuyết đó đã được thực hiện thành phim như The Old man and The Sea (Ông già và biển cả,WB,1958 ) của John Sturges; A Farewell to Arms (Giã từ vũ khí, Par. 1957) của Charles Vidor ; For Whom the Bell Tolls (Chuông nguyện hồn ai, Par. 1943 của Sam Wood) 3 phim này đã chuyển thể từ tiểu thuyết của Ernest M. Hemingway , hay Of Mice and Men (Của chuột và của người, UA,1939) của Lewis Milestone, kịch bản Eugene Solow hoặc East of Eden ( Phía Đông vườn địa đàng,1955) của đạo diễn Elia Kazan, với các diễn viên James Dean, Julie Harris, Raymond Massey.. dựa theo tiểu thuyết của John Steinbeck v.v…Thật ra, đó chỉ là một trong muôn nghìn tiểu thuyết được đưa lên màn ảnh.
Mặc dù nghệ thuật điện ảnh vẫn đang trên đà phát triển vượt bậc của kỹ thuật, ngôn ngữ điện ảnh cũng hòa nhập theo sự tiến triển đó. Nhưng bản thân của nghệ thuật điện ảnh có thể đã đạt được một nền móng vững vàng, được tạo dựng cho một kiến trúc bền bỉ, chắc chắn không ai nghĩ đến việc triệt phá hay hủy diệt những gì đã có, để thay thế bằng một nền tảng hoàn toàn mới, khác với cái đã có, mà các nhà điện ảnh chỉ tập trung toàn lực, không ngừng cải tạo dần để ngành nghệ thuật này ngày càng hoàn chỉnh, tuyệt diệu hơn.
Để hình thành một nghệ thuật mang tính tổng hợp, và có lẽ nghệ thuật điện ảnh được nhìn nhận ưu việt bởi tính tổng hợp đó. Nghệ thuật điện ảnh bao gồm và tiếp thu tất cả các ngành nghệ thuật đã ra đời trước nó. Nhưng chính yếu, điện ảnh là nghệ thuật của thính giác và thị giác tức nghe và nhìn, được sáng tác, thưởng ngoạn thông qua hệ thống hình ảnh và âm thanh. Những yếu tố này hình thành trên cơ sở của kỹ thuật quay phim, một kỹ thuật đặc thù, kỹ thuật tạo ra ảo giác và kỹ thuật thu thanh với khả năng thay đổi không gian và thời gian, thay đổi vị trí, góc độ, động tác của máy (chuyển động máy quay, kể cả việc tách rời máy quay ra khỏi chân máy để di chuyển theo ý muốn) trên đối tượng được quay, điện ảnh và truyền hình đem lại cho người xem những cái nhìn khác nhau về cỡ cảnh (8) : Một đặc tả, một cận cảnh, một travelling lùi, một travelling tới, một travelling cong (travelling circulaire); động tác (một cú PAN lên, PAN xuống, PAN qua trái, PAN qua phải) ; góc độ (một cú máy chúc lên, chúc xuống) kể cả việc sử dụng máy steadycam, một thiết bị giảm sốc và cân bằng đặc biệt, giúp nhà quay phim có thể ghi được những hình ảnh có chất lượng và ổn định kỹ thuật rất cao, đồng thời cũng là một phương tiện kể chuyện vô cùng hữu hiệu, hoặc flying-cam (9), thiết bị mà các máy bay lẫn máy quay phim gắn trên đó đều được điều khiển từ xa. Chỉ khoảng hơn một mét, chiếc trực thăng tí hon này có thể mang được cả những máy quay phim nhựa lên không trung và bay lượn tự do, thậm chí có thể nhào lộn với những đường bay vô cùng phức tạp. Nói chi đến những máy quay kỹ thuật số thì vấn đề còn đơn giản hơn nhiều.
Điện ảnh cũng tạo cho chúng ta nhận biết được các hiệu quả đặc biệt từ việc xử lý âm nhạc, âm thanh để có được … một khoảng im lặng, một tràng sấm sét hay tiếng đạn pháo, tiếng đám đông gào thét, tiếng trẻ khóc la.., Đồng thời cũng cho thấy được nghệ thuật diễn xuất của diễn viên (đối với công chúng diễn viên thường là một nhân vật thực sự tồn tại), kỹ thuật của hóa trang, dàn dựng và thiết kế bối cảnh của họa sĩ. Bên cạnh đó, điện ảnh còn cho chúng ta thấy những biểu hiện đặc thù khác của kỹ thuật dựng phim (montage), của sự tĩnh lược (ellipse)- đốt giai đoạn- nhằm lược bỏ trình tự diễn tiến hành động trong thực tế, tập trung miêu tả những gì kịch tính nhất, ý nghĩa nhất. Đồng thời, điện ảnh còn là nghệ thuật của” tượng trưng” (symbol) và “ẩn dụ” (allégorie).
Ngôn ngữ tạo hình điện ảnh cũng như ngôn ngữ điện ảnh được hình thành dần trong quá trình điện ảnh chuyển hóa từ một trò giải trí thành một bộ môn nghệ thuật. Ngôn ngữ tạo hình điện ảnh là tập hợp phức tạp của nhiều yếu tố tạo hình. Nó được bổ sung, hoàn thiện dần cùng với sự phát triển của kỹ thuật điện ảnh như kỹ xảo điện ảnh, đã giúp các nhà làm phim tạo ra nhiều bối cảnh hoành tráng, những không gian ảo với nhiều chi tiết, những nhân vật được tạo hình bằng kỹ thuật số. Với việc tận dụng tối đa của phát triển kỹ thuật, kỹ xảo điện ảnh đã thực sự chắp cành cho sức sáng tạo nghệ thuật của những người làm điện ảnh bay cao và xa hơn. Có thể nói, những kỹ thuật được sử dụng hiện nay đã rất tối tân vẫn chưa phải phương tiện kỹ thuật cuối cùng mà những người làm điện ảnh có thể sử dụng để thể hiện theo những đòi hỏi nghệ thuật của mình. Khoa học kỹ thuật vẫn còn tiếp tục phát triển, và chúng ta có quyền hy vọng ở sự ra đời của những phương tiện hỗ trợ quay phim mới, để từ đó tiếp tục bổ sung, hoàn thiện ngôn ngữ tạo hình điện ảnh.
_____________________
( 1) Phạm Thùy Nhân, Làm sao viết kịch bản phim? Nhà xuất bản Văn Hóa Sài Gòn,2007 tr.17
(2) Trần Kim Thành, Những nhà giải phẫu,, Thông báo Điện Ảnh, Số 1,1978, Cục Điện Ảnh xuất bản
( 3) Yên Hồng dịch theo bản tiếng Pháp Les Sept Samourai của nhà xuất bản Avant- Scène, 1973
(4), Trịnh Công Sơn, Tôi ơi đừng tuyệt vọng,Tuyển tập Những bài ca không năm tháng, Nhà xuất bản Âm nhạc,tr.226
(5) Michel Chion, Ecrire un Scénario, Cahiers du Cinéma/I.N.A 1985, tr.81. Tác phẩm này, chúng tôi đã dịch dưới nhan đề Để viết một kịch bản điện ảnh, NXB Trẻ. 2001, 310 trang,do Phương Thư dịch
( 6) William Kennedy, American Film,Tháng 1.1988, tr.25
(7) Mark D. Rosenthal, Tales from the Script, 50 Hollywood Sreenwriters Share Their Storie, Itbooks,New York,2010, tr.3.
(8) Cỡ cảnh: Theo nguyên tắc, lấy người làm chuẩn để phân chia các cỡ cảnh: a)Viễn cảnh: Bối cảnh rộng. b) Toàn cảnh: Người toàn thân trong bối cảnh. c)Trung cảnh rộng: Người lấy quá nửa từ đầu gối. d) Trung cảnh hẹp: Người lấy bán thân. e) Cận cảnh rộng: Người lấy từ ngực. f) Cận hẹp: Lấy từ cổ lên. g) Đặc tả: Chi tiết người hay đồ vật.
(9) Senafilm đã sử dụng Flying-cam để quay bộ phim nhiều tập Câu chuyện cuối mùa Thu
Sâm Thương
Vanchuongviet.org
Facebook Comments