Đường cứu nước dẫn đường tới nghiệp báo

Cuối năm 1923, Trần Huy Liệu theo Bùi Trình Khiêm-người thày học, một nhà nho cấp tiến- rời quê hương vào Sài Gòn để thực hiện ước mơ. Thời ấy, để nói lên tâm trạng của mình trước thời cuộc, phương cách tốt nhất là viết báo. Nhưng không phải cứ muốn là được ngay. Phải mất gần một năm, sau khi phải bươn chải đủ nghề để kiếm sống, tháng 6/1924, Trần Huy Liệu được giới thiệu vào làm chủ bút cho tờ Nông cổ mím đàm – một tờ báo ra đời ở Nam Kỳ từ năm 1901-do Lâm Hiệp Châu làm chủ nhiệm.

Có lẽ không ai táo bạo như Trần Huy Liệu. Chân ướt chân ráo vào vùng đất mới, công việc mới, ngay bài báo đầu tiên trên Nông cổ mím đàm, tân chủ bút Trần Huy Liệu đã làm “cuộc cách mạng”khi chuyển hướng tờ báo từ chuyên bàn về nghề nông sang bàn về chính trị với bài bình về tiếng bom yêu nước của liệt sỹ Phạm Hồng Thái ở Quảng Châu trong bài viết nhan đề “Tiếng bom Sa Điện ở Quảng Châu”, ký bút danh Đẩu Nam. “Sức nóng” của bài viết lớn tới mức ngay lập tức bị Ty Kiểm duyệt thực dân gạch bỏ. Ty kiểm duyệt xóa thì lấy bút danh Côi Vị. Vẫn ngửi thấy mùi chính trị chống Pháp, chúng lại gạch bỏ. Cứ “gạch xóa” liên tục như thế cho đến ngày không thể chịu nổi, thực dân Pháp quyết định đình bản Nông cổ mím đàm.

Không nản chí, nghiệp viết, lòng yêu nước vẫn sục sôi, Trần Huy Liệu cùng một số đồng nghiệp xuất bản tập  Ngòi bút sắt. Trên tờ báo này, ông bắt đầu tập trung tố cáo chính sách bóp nghẹt báo chí và quyền tự do ngôn luận của thực dân Pháp. Vừa ra được một số, thì Ngòi bút sắt  lại bị thực dân Pháp dùng thủ đoạn hèn hạ bóp chết. Nhưng mọi cánh cửa vẫn chưa khép lại với Trần Huy Liệu.

Cuối năm 1924, mến mộ ngòi bút của Trần Huy Liệu, Chủ nhiệm tờ Đông Pháp thời báo mời ông về làm chủ bút. Trên tờ báo này, với bút hiệu Đẩu Nam, Côi Vị, ông lại tiếp tục công kích chính sách bóp nghẹt quyền tự do dân chủ, tự do báo chí của thực dân Pháp, góp phần biến Đông Pháp thời báo thành trung tâm của phong trào yêu nước, đòi tự do dân chủ ở Nam Kỳ. Chính Trần Huy Liệu cùng tờ báo này đã cổ động tích cực cho phong trào để tang Phan Chu Trinh, đón rước Bùi Quang Chiêu, đòi thả Nguyễn An Ninh… rầm rộ trong những năm 1925 – 1926.

Cuối năm 1926, khi người chủ  Đông Pháp thời báo  ngả sang xu hướng than Pháp, Trần Huy Liệu quyết định từ chức chủ bút để khỏi “trông thấy tờ báo trở thành cơ quan tuyên truyền cho bọn dối dân lừa nước”.

Đầu năm 1927, Trần Huy Liệu sáng lập tờ Pháp Việt nhất gia  do chính ông làm chủ bút. Pháp Việt nhất gia đã góp phần tích cực chống chủ nghĩa “Pháp Việt đề huề” của  Đảng lập hiến  do Bùi Quang Chiêu cầm đầu. Tờ báo ra được 27 số thì bị đình bản, chủ bút của nó bị bắt và bị kết án 6 tháng tù tại khám lớn Sài Gòn. Đầu năm 1928, ra khỏi tù, Trần Huy Liệu lại sáng lập Cường học thư xã, chuyên xuất bản nhữntg sách mang nội dung yêu nước, góp phần giúp cho nhiều thanh niên được giác ngộ cách mạng, thổi luồng gió mới vào phong trào yêu nước đầu thế kỷ XX.

Cả một đời làm cách mạng song hành cùng làm báo

Cuối năm 1929, thực dân Pháp đàn áp các tổ chức cách mạng, Trần Huy Liệu bị kết án 5 năm tù cấm cố, đày ra Hòn Cau (Côn Đảo). Chốn địa ngục trần gian vẫn không ngăn nổi người cách mạng duy trì niềm đam mê của mình. Trong tù, Trần Huy Liệu vẫn viết báo với bút danh Hải Khách; làm chủ bút tờ Hòn Cau và Tiếng sóng bể.

Ra tù năm 1934, bất chấp lệnh quản thúc, bất chấp mọi thủ đoạn mua chuộc, dụ dỗ, đe dọa của thực dân Pháp, Trần Huy Liệu vẫn lao ngay vào mặt trận báo chí, lập Nhà xuất bản Đông Dương để tuyên truyền truyền thống dân tộc và khích lệ lòng yêu nước. Bằng ngòi bút lão luyện, ông lần lượt làm cho các tờ: Đời mới, Bắc hà, Tiếng vang, Kiến văn, Hồn trẻ, Tiếng trẻ, Le travail, Rassemblement, En avant, Hà thành thời báo, Thời thế, Bạn dân… Cũng không khác thời kỳ làm báo ở Sài Gòn, cũng bởi không khí yêu nước, đòi tự do, dân chủ hòa bình hừng hực trên các trang báo, nên tờ báo nào Trần Huy Liệu làm chủ bút, cứ được một thời gian, xuất bản được 10, 15 số, thực dân Pháp “tức mắt” không chịu nổi lại ra lệnh đình bản.

Nhưng khí tiết của một cây viết giờ đã được vinh dự đứng trong hàng ngũ những người cộng sản, được Đảng phân công hoạt động trên mặt trận báo chí, đã khiến Trần Huy Liệu không những không nhụt chí mà còn tích cực hoạt động hơn nữa. Khi Đảng Cộng sản Đông Dương ra hoạt động công khai và cho xuất bản tờ Tin tức (4/1938), Trần Huy Liệu được giao trọng trách là chủ bút tờ báo này. Tin tức đã trở thành một tờ báo có uy tín, trở thành người bạn thân thiết của hầu hết các tầng lớp nhân dân, nhất là nhân dân lao động. Khi tờ Tin tức bị đóng cửa, Xứ ủy Bắc kỳ quyết định ra tờ Đời nay để làm vũ khí đấu tranh, Trần Huy Liệu lại được cử làm chủ bút.

Tháng 10/1939, Trần Huy Liệu lại một lần nữa bị địch bắt. Tại nhà tù Sơn La, ông cùng Xuân Thủy sáng lập, làm chủ bút tờ  Suối reo  (lưu hành bí mật trong tù). Những ngày bị chuyển về nhà tù Bá Vân, Nghĩa Lộ, Trần Huy Liệu lại cùng các đồng chí của mình sáng lập hai tờ báo Dòng sông Công, Đường nghĩa, góp phần tích cực vào việc cổ vũ tinh thần đấu tranh của các chiến sĩ cách mạng trong tù.

Đầu năm 1945, vượt ngục trở về hoạt động, Trần Huy Liệu lại được Đảng phân công làm tại Tòa soạn báo  Cứu quốc  – Cơ quan tuyên truyền của Tổng bộ Việt Minh. Trong thời kỳ Chính phủ lâm thời, ngay cả khi đã được giao trọng trách Bộ trưởng Bộ Tuyên truyền, nghiệp làm báo vẫn đeo đuổi ông. Có thời kỳ ông là chủ bút báo Sao Vàng.

Trong những năm tháng cuối của cuộc đời, mặc dù đã chuyển sang nghiên cứu lịch sử, nhưng ông không ngừng viết báo và còn trực tiếp làm Tổng biên tập Tạp chí Văn-Sử-Địa, Tạp chí Nghiên cứu Lịch Sử. Không những chỉ là người làm báo, mà Trần Huy Liệu còn một nhà nghiên cứu lịch sử báo chí với nhiều công trình có giá trị.