Nhà thơ Phạm tiến Duật tại hội nghị mừng công mùa khô 1970 – 1971 ( Bên phải sang, người thứ hai)

Xét về mặt chức năng của nó, lời bình được dùng để giới thiệu nhân vật, bối cảnh, không gian, thời gian; đưa ra các số liệu, dữ kiện; thể hiện thái độ của tác giả, trình bày những ý ngầm; dẫn dắt câu chuyện phát triển; tạo ra các xung đột và mâu thuẫn; xâu chuỗi các sự việc, sự kiện; nhấn mạnh ý nghĩa của vấn đề; thay cho đối thoại, v.v. Nhưng dù thế nào chăng nữa, thì lời bình vẫn phải tuân theo nguyên tắc không lặp lại hình ảnh, mà phải bù đắp, bổ sung những gì mà hình ảnh không thể hiện hết được. Và mặc dù chỉ được viết ra sau khi phim đã được dựng xong, nhưng thật oái oăm, lời bình phải được dự kiến ngay từ trong kịch bản! Và nó, cái “lời bình dự kiến” ấy, thường được hòa tan, trộn lẫn trong những câu chữ, ngôn từ của kịch bản phim. Điều này cũng có nghĩa là, nếu kịch bản viết đúng chuẩn, thì người viết lời bình sẽ có thể nhặt ra từ đó những hạt vàng cho công việc của mình.

Thông thường, việc viết lời bình phải trải qua các bước tìm hiểu nội dung của bộ phim vừa mới được dựng xong, càng cụ thể càng tốt cho đến từng khuôn hình một; xem và nghe các đoạn đối thoại, phát biểu hoặc trả lời phỏng vấn của các nhân vật trong phim nhằm tránh lặp lại những câu chữ hoặc ý tứ mà người ta đã dùng; nếu cần thì phải ghi lại câu mở đầu và câu cuối trong lời phát biểu của nhân vật, phòng khi cần phải tạo ra những mấu nối trong từng đoạn và trường đoạn; thống nhất phương án viết lời bình với đạo diễn, những vấn đề về phong cách, v.v. Một việc cũng rất quan trọng, không thể bỏ qua, là phải ghi chép, nắm chắc thời lượng của từng đoạn và vị trí của nó để lời bình không bị thừa hoặc thiếu. Không được quên rằng trung bình mỗi giây, người đọc lời bình sẽ phát âm được ba từ (hay còn gọi là chữ hoặc âm tiết). Vậy thì với mười lăm giây, chỉ được viết khoảng 45 từ, ba mươi giây – 90 từ,… Cứ như thế mà nhân lên, có thể du di đôi chút, nhưng giới hạn cho phép không được quá một phần mười thời lượng của đoạn phim. Ví dụ: Nếu có ba mươi giây hình ảnh, thì người viết lời bình có thể sử dụng từ 80 đến 100 từ, không thể nhiều hơn hoặc ít hơn. Nếu không, người đọc sẽ phải tăng tốc, đọc như bắn súng liên thanh (đôi khi chúng ta vẫn thấy ở một vài quảng cáo) hoặc buộc phải kéo dài ra như kiểu người đi bộ hụt hơi, lê từng bước một. Người viết lời bình phải nhớ rằng, phần đông công chúng của phim tài liệu và báo chí truyền hình đã quá quen nghe những lời lẽ đi cùng hình ảnh và điều này tạo nên sự khác biệt so với lúc họ xem phim truyện. Nhưng nếu lời bình quá dài, buộc phải đọc nhanh, thì lại dễ gây cảm giác khó chịu, hoặc người xem sẽ không kịp hiểu. Muốn cắt đi cũng khó, vì lúc đọc lời bình vào phim, thì lại không có người viết lời bình ngồi bên cạnh. Ngược lại, nếu lời bình bị thiếu hụt so với hình ảnh, cũng khó có thể bổ sung thêm vì lí do trên. Do đó, mới cần phải có công đoạn được gọi là đọc thử, thường do chính đạo diễn làm, nhằm phát hiện sai sót (nếu có) và tìm cách khắc phục trước khi “đọc thật”.

Vậy, ai là người viết lời bình? Xin thưa, bất kì ai miễn là người ấy có sự am hiểu nhất định về một lĩnh vực chuyên môn nào đấy mà bộ phim cần đến; có khả năng sử dụng thành thạo tiếng Việt và… ít nhiều biết được phim tài liệu là gì. Thứ đến, là những vấn đề thuộc về phong cách, giọng điệu, sở trường, v.v. Thực tế cho thấy, ngay cả những cây bút viết lời bình có uy tín qua rất nhiều phim, thì cũng không phải lúc nào cũng thành công mĩ mãn. Ví dụ, năm 1999, đạo diễn Bùi Ngọc Hà làm bộ phim Bảy mươi năm vì nước vì dân, gồm ba tập. Tập 1, đã được một nhà thơ rất nổi tiếng viết lời bình. Nhưng… giọng điệu và phong cách bay bổng của nhà thơ xem ra lại không phù hợp lắm với phim chính luận mặc dù ông đã “ghi bàn”qua khá nhiều phim khác. Do đó, tập 2 và 3, đạo diễn đã phải mời “cầu thủ dự bị” vào sân. Kết quả: được mọi người chấp nhận.

Cũng liên quan đến ông đạo diễn họ Bùi, là bộ phim Người không che mặt nói về thảm họa HIV/AIDS. Lời bình lần thứ nhất được viết xong, đạo diễn đọc thử, thấy nó… “không vào”. Bùi Ngọc Hà đành xin lỗi tác giả, và quay sang cầu cứu một nhà thơ kiêm đạo diễn nổi tiếng trong lĩnh vực phim tài liệu. Ông này cười cười, nửa đùa nửa thật rằng: “Cái thằng ấy thì nó viết thế đếch nào được phim này. Để tao!” Nhà thơ ấy đã thành công. Phim của Bùi Ngọc Hà đoạt giải Vàng tại Liên hoan Truyền hình toàn quốc năm 2001 và sau đó người ta mới biết, nhà thơ nọ có đến hai đứa con trai bị HIV và một đã chết vì bệnh AIDS. Phải chăng, từ nỗi đau của chính mình mà nhà thơ đã thấu hiểu nỗi đau của toàn xã hội, để rồi thổi hồn vào từng câu chữ của lời bình, lay động tâm can của người xem? Lẽ đương nhiên, không phải ai có nỗi đau cũng đều có thể viết hay; đây tuyệt nhiên không phải là điều kiện để viết được hay. Riêng đối với phim Bức thông điệp dưới tán bồ đề, khán giả dễ dàng có chung nhận xét, nếu tác giả lời bình – NSND Đào Trọng Khánh không am hiểu sâu về giáo lí nhà Phật thì khó mà có thể viết được hay đến thế!

Tất nhiên, phim tài liệu nào sẽ phải có lời bình ấy. Nghĩa là lời bình phải phù hợp với phong cách và thể loại phim. Thật khó mà tin được một bộ phim tài liệu chính luận, vốn rất cần sự ngắn gọn, hùng hồn, đanh thép lại tương thích được với lời bình bay bổng, nhẹ nhàng; còn một bộ phim nghệ thuật ca ngợi vẻ đẹp vịnh Hạ Long lại có những câu chữ như gươm khua đạn réo, trừ một vài ngoại lệ. Tuy vậy, trong một số trường hợp, người viết lời bình vẫn có thể đưa cả thơ vào, nếu thấy cần thiết và phù hợp. Có lẽ nhờ sự phá cách này mà đôi khi phim tài liệu chính luận cũng đỡ khô khan hơn, còn phim tài liệu nghệ thuật lại càng trở nên bay bổng hơn chăng? Chỉ biết rằng, ngay cả trong những phim tài liệu nhân dịp kỉ niệm ngày thành lập Đảng, phim nói về lãnh tụ Hồ Chí Minh rồi phim về anh hùng liệt sĩ Nguyễn Văn Trỗi… đều có trích dẫn thơ cả đấy! Những câu thơ gợi nên sự liên tưởng bất ngờ. Còn lời bình trong Bài ca trên đỉnh Tà Lùnglại dung dị, chân chất như giọng điệu của những người Mông từ bao nhiêu đời nay chỉ quen sống trên những đỉnh núi cao, thiếu đất và thiếu nước.

Có một nghịch lí mà người viết lời bình nào cũng biết, đó là lời bình chỉ thực sự thành công và được coi là hay, nếu nó… không thể đứng riêng được một mình, dẫn tới hệ quả là nếu chỉ đọc (hoặc nghe) riêng nó, người ta sẽ không dễ gì hiểu nổi. Đây cũng chính là “phép thử” xem lời bình có thực sự cần thiết hay không và thực tế cho thấy, chỉ khi nào lời bình hòa quyện, gắn bó hữu cơ được với hình ảnh, thì lúc đó nó mới thực sự góp phần tạo nên hiệu quả cho phim. Bằng không, sẽ khó mà phát huy tác dụng.

Viết được một lời bình hay, chưa đủ. Còn phải có người đọc phù hợp nữa. Bởi vì không phải giọng ai cũng có thể phù hợp với tất cả các loại phim tài liệu khác nhau. Do đó mới có chuyện, đôi khi phải thay người đọc lời bình. Và đây là một ví dụ nhỏ: trong phim Chị Năm “khùng”, phần tái hiện nội dung nhật kí của người đã hi sinh được trao cho một giọng đọc rất… hùng hồn chính luận. Kết quả, là những câu chữ đầy tình cảm yêu thương của một người lính tuổi đôi mươi, khao khát cuộc sống thanh bình, dường như chẳng khơi gợi được cảm xúc gì nơi khán giả, mà nó cứ bị chuội đi. Quả thật, những giọng “đọc cái gì cũng hay” như Trần Đức, Kim Tiến, Cường Việt, Sĩ Lương, Phạm Cường… đâu phải là nhiều.

Còn một vấn đề khác, nhỏ thôi nhưng cũng không thể bỏ qua, là tính chuẩn xác trong khi đọc lời bình. Chúng ta đều biết rằng mọi con số, dữ liệu, dữ kiện… trong phim tài liệu đều phải thật chính xác. Hơn thế nữa, nhiều khi người viết còn phải đắn đo, cân nhắc sử dụng từng từ cho thật đắt. Do đó, nếu người đọc chỉ sơ suất một chút, ý nghĩa của lời văn hay số liệu, dữ kiện đã khác đi rồi. Còn nhớ, trong một bộ phim tài liệu chính luận có hình ảnh là cận cảnh tấm biển đồng của ngôi nhà, nơi kí hiệp định Sơ bộ ngày mồng 6 tháng Ba năm 1946. Lời bình, được đọc lên là mồng 9 tháng Ba! Hỏi ra mới biết, người viết đã viết đúng, nhưng người đọc lại đọc sai. Đạo diễn không kiểm tra lại, và cứ thế, phim lên sóng. “Vô hình trung, ai đó không biết sẽ cho rằng tôi dốt” – người viết lời bình than vãn. Trường hợp khác, trên nền tấm ảnh Bác Hồ ở mặt trận Đông Khê. Lời bình là “Đôi mắt Người như dõi theo từng bước tiến của quân ta”, nhưng khi đọc vào phim lại hóa thành “Đôi mắt Người như theo dõi từng bước tiến của quân ta…”. Bạn có thấy không, chỉ thay đổi vị trí của một từ thôi mà ý nghĩa lời văn khác hẳn. Theo dõi và dõi theo, mang những sắc thái khác nhau nhiều lắm đấy!

Nguyễn Hậu