Nhà báo Vũ Quang: Website daotaotruyenhinh.vn của tôi mới hoạt động từ 10/2018. Điều làm chúng tôi rất vui là những thông tin phản hồi tích cực từ các đồng nghiệp trong cả nước. Hơn thế, nhiều đồng nghiệp còn sẵn sàng chia sẻ với daotaotruyenhinh.vn những kiến thức, kinh nghiệm được tích lũy trong quá trình làm nghề và giảng dạy. Xin trân trọng giới thiệu loạt bài viết của nhà biên kịch Nguyễn Hậu về thể loại phim tài liệu – một thể loại đặc biệt trong Điện ảnh và truyền hình.

Nói đến phim tài liệu, có lẽ chẳng ai trong chúng ta lại tỏ ra xa lạ với nhóm thể loại vô cùng quan trọng và cần thiết này. Lí do: người ta có thể nghe nói, gặp gỡ nó hằng ngày, qua các chương trình truyền hình từ trung ương đến địa phương, từ VTV đến VTC, Truyền hình thông tấn, v.v. Không chỉ trình chiếu những bộ phim do Việt Nam sản xuất, VTV còn có cả một chuyên mục được gọi tên là Phim tài liệu nước ngoài, nhiều khi rất hấp dẫn khán giả truyền hình.

Đạo diễn Roman Karmen

Tuy nhiên, giống như một nghịch lí, dường như chẳng mấy ai trong số đông công chúng, bao gồm cả khán giả điện ảnh và truyền hình, để ý đến sự hiện diện của phim tài liệu và thử đếm xem, mỗi ngày có bao nhiêu bộ phim thuộc nhóm thể loại này tuồn tuồn trôi qua màn ảnh truyền hình của các “nhà đài”. Bởi vì, âm thầm và lặng lẽ, những bộ phim tài liệu thuộc đủ các thể loại ấy cứ nhòe lẫn, hòa tan vào những tác phẩm báo chí truyền hình được người ta phát sóng, trừ những trường hợp đặc biệt, với những bộ phim đặc biệt, được giới thiệu kĩ từ trước đó nhằm thu hút người xem.

Vậy thì phim tài liệu quan trọng ở chỗ nào? Câu trả lời là ở bản chất, đặc trưng của nhóm thể loại này, nhóm thể loại mà từ những năm hai mươi của thế kỉ trước, các bậc thầy của điện ảnh Xô viết đã gọi là Điện ảnh mắt hay Điện ảnh sự thật. Nghĩa là chỉ có sự thật và sự thật mà thôi. Không hư cấu, không dàn dựng, không có sự xuất hiện của diễn viên. Hiện thực cuộc sống phải được phản ánh một cách khách quan, trung thực nhất như nó vốn có; không được bóp méo, đảo lộn hay tô vẽ gì thêm. Phải vậy chăng, mà cho đến tận bây giờ, vẫn có người còn tranh cãi xem phim tài liệu có phải là tác phẩm nghệ thuật không, hay là báo chí; hoặc nó là sự giao thoa giữa nghệ thuật (điện ảnh) và báo chí (truyền hình). Nhưng dù vẫn còn những quan niệm khác nhau, người ta vẫn không thể phủ nhận, rằng phim tài liệu, cũng giống như các thể loại tác phẩm báo chí truyền hình đều có chung một gốc, đó là tất cả đều phải xuất phát từ những hình ảnh có thật đã và đang tồn tại trong cuộc sống.

Cảnh trong phim Nước về Bắc Hưng Hải của đạo diễn Bùi Đình Hạc

Lịch sử điện ảnh đã chỉ ra rằng Phim thời sự – tài liệu là nhóm thể loại ra đời sớm nhất, căn cứ vào cách thức làm phim. Đó là việc, vào buổi bình minh của điện ảnh, khi mọi quan niệm về thể loại và các chức danh nghiệp vụ của bộ môn nghệ thuật này còn chưa ra đời, để làm ra một bộ phim (thường chỉ dài khoảng vài ba phút chiếu) người ta cứ hồn nhiên vác máy đi bất cứ đâu, ghi hình bất kì cái gì họ muốn (toàn là những người thật, việc thật!). Nhưng cũng chính từ cách làm này, có ai ngờ lại dẫn đến sự ra đời của nhóm thể loại đầu tiên trong điện ảnh. Còn các nhóm thể loại khác, như phim khoa học, phim hoạt hình và phim truyện, là chuyện về sau. Nhưng có lẽ không phải ngẫu nhiên mà gần như tất cả các đạo diễn phim truyện đều ít nhiều thử sức trong lĩnh vực phim tài liệu, vì nhóm thể loại này bao giờ cũng có một sức hấp dẫn riêng. Đó là chưa kể đến những người suốt đời gắn bó với phim tài liệu, thậm chí tạo nên cả một khuynh hướng hay trường phái, như Flaherti (Mỹ), Dziga Vertốp (Nga Xô viết) từ đầu thế kỉ 20. Muộn hơn, có thể kể đến Rôman Carman (Liên Xô), Xương Hạc Linh (Trung Quốc), Soiman, Hainốpxki (Đức), Joris Ivenx (Hà Lan), Daniel Costen (Pháp), v.v. Ở Việt Nam, là những tên tuổi như Khương Mễ, Mai Lộc, Nguyễn Tiến Lợi (thời kì đầu), Bùi Đình Hạc, Nguyễn Ngọc Quỳnh, Trần Văn Thủy, Đào Trọng Khánh, Lê Mạnh Thích và biết bao nhiêu gương mặt khác của hôm nay. Với mảng phim tài liệu truyền hình, không thể quên được Trịnh Văn Thanh, Bùi Ngọc Hà, Lê Thuấn, Trần Minh Đại, Vi Hòa…

Đạo diễn Lò Minh hướng dẫn sinh viên của trường đại học SKĐA

Nói đến phim tài liệu, từ lâu, người ta đã cho rằng nhóm thể loại phim này có những chức năng chủ yếu như sau:

Thứ nhất: Chức năng thông tấn và báo chí. Đây chính là chức năng quan trọng nhất, chi phối toàn bộ quá trình xây dựng một bộ phim tài liệu nói chung. Từ đó, mỗi bộ phim đi sâu phản ánh một sự kiện, vấn đề hoặc con người cụ thể, với những mối quan hệ biện chứng, diễn biến, tác động qua lại, những xung đột và mâu thuẫn, v.v. trong một thời gian hoặc không gian xác định, từ đó làm bật ra tư tưởng chủ đề tác phẩm. Trong rất nhiều trường hợp, người ta có thể tìm thấy trong phim tài liệu những thông tin xác thực, khách quan, mang tính thời sự nóng hổi, ngay cả khi nó phản ánh những vấn đề đã thuộc về quá khứ. Bên cạnh đó là những bộ phim chính luận với mục đích thông tin tuyên truyền phục vụ những sự kiện chính trị nổi bật , các ngày lễ lớn, nhân dịp kỉ niệm, v.v. Ngoài ra còn có thể kể đến những bộ phim được coi như một thứ vũ khí lợi hại chống lại những quan điểm, hành vi sai trái về chính trị, tư tưởng, v.v.

Thứ hai: Chức năng giáo dục và nhận thức. Thông qua những hình ảnh chân thực về con người, sự việc, sự kiện, vấn đề… với tất cả sự phong phú và đa dạng của nó, phim tài liệu giúp nâng cao nhận thức và tư duy của người xem, thậm chí là góp phần định hướng tư tưởng và thay đổi hành vi của họ. Hơn thế nữa, phim tài liệu còn có thể giúp người xem phát hiện bản chất có ý nghĩa triết học của hiện tượng và sự kiện, nâng sự kiện lên tầm khái quát hóa bằng hình tượng tiêu biểu, nhờ việc sử dụng một cách có hiệu quả các thủ pháp nghệ thuật (điều mà các thể loại báo chí truyền hình khác khó thực hiện được do đặc điểm thể loại, thời lượng và mục đích thông tin). Và cuối cùng, phim tài liệu có thể nhấn mạnh ý nghĩa xã hội của hiện tượng và sự kiện thông qua việc sử dụng các chi tiết điển hình, kết hợp với âm nhạc, tiếng động, lời bình, các thủ pháp dựng phim…, tác động mạnh mẽ tới người xem, tạo nên một thứ “hiệu ứng dây chuyền”, lan rộng trong xã hội.

Thứ ba: Chức năng thẩm mĩ và giá trị tư liệu lịch sử. Không dừng lại ở việc miêu tả hiện thực một cách khách quan, trung thực, phim tài liệu (nhất là phim tài liệu nghệ thuật) còn chú trọng khai thác chất thơ với những ẩn dụ, tượng trưng, ước lệ… nhằm tác động tới cảm xúc thẩm mĩ của khán giả, khiến họ cùng vui, buồn, hờn, giận… với những hình ảnh trong phim. Mặt khác, chúng ta cũng không thể quên được rằng, mỗi bộ phim tài liệu, tự nó đã chứa đựng những giá trị tư liệu nhất định về lịch sử, văn hóa, đất nước và con người. Điều này đặc biệt quan trọng đối với tất cả những gì đã thuộc về quá khứ, những sự việc, sự kiện đã trở thành lịch sử. Chẳng hạn như hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập; những người lính phất cao cờ đỏ sao vàng trên nóc hầm Đờ Cátxtri; B52 Mỹ cháy trên bầu trời Hà Nội, v.v. Đó là những hình ảnh mà không ai và chẳng bao giờ có thể bịa ra hay “làm lại” được.

Cảnh trong phim tài liệu những cô gái Ngư Thủy của đạo diễn Lò Minh

Có lẽ do tầm quan trọng như thế, nên phim tài liệu đã được người ta tôn vinh là “lương tâm thời đại”. Điều này đúng, nếu chúng ta biết được rằng, nhờ có bộ phim Vụ án Đrâyphuyx của Mêliex, một trong những bậc thầy vĩ đại của điện ảnh Pháp thời phim câm, mà nhân vật chính, đại úy Đrâyphuyx đã được minh oan, thoát khỏi tội “làm gián điệp cho Đức” trong chiến tranh thế giới lần thứ nhất. Nhờ những bộ phim của Jôrix Ivenx, Soiman và Hainốpxki… mà nhân dân thế giới hiểu thêm được cuộc kháng chiến chống Mỹ của nhân dân ta thực chất là như thế nào. Và cũng chính là nhờ có Lê Mạnh Thính qua Trở lại Ngư Thủy, chúng ta mới giật mình khi biết đến bi kịch của những nữ dân quân anh dũng của một thời, nhanh chóng bị rơi vào lãng quên sau khi chiến tranh kết thúc. Tất nhiên, sức mạnh thức tỉnh và lay động của phim tài liệu không chỉ đóng khung trong những ví dụ này.

Tại các liên hoan phim trên thế giới cũng như ở Việt Nam, phim tài liệu luôn luôn có một vị trí rất trang trọng. Ngay cả giải Oscar danh giá cũng có chỗ đứng cho nhóm thể loại phim này. Hơn thế nữa, người ta còn tổ chức Liên hoan phim quốc tế dành riêng cho phim tài liệu. Và Liên hoan phim ngắn khu vực châu Á – Thái Bình Dương là gì, nếu không phải là để tôn vinh nhóm thể loại này? Xin lưu ý: chính tại Liên hoan phim ngắn khu vực châu Á – Thái Bình Dương, điện ảnh tài liệu Việt Nam đã lập nên kì tích: bốn lần liên tiếp đoạt giải Vàng, một kỉ lục không nước nào đạt được.

Nguyễn Hậu